میراث مکتوب – کاغذ مهم‌ترین ماده دست‌‌ساز بشری است که برای ثبت اطلاعات در طول تاریخ از آن استفاده شده است. در این امر امروزه آرشیوها و کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی بسیاری به وجود آمده‌اند و اطلاعات ثبت شده در گذشته و حال را به صورت کتاب یا سند گردآوری می‌کنند.
در این میان کاغذ به دلیل ویژگی‌های خاص خود و به دلایل مختلفی چون خصوصیات ذاتی، حوادث طبیعی یا شرایط محیطی، در طول زمان دچار آسیب می‌شود. به همین دلیل برای حفظ اطلاعات ثبت شده و حفظ آثار تاریخی کاغذی، حفاظت و مرمت کاغذ در آرشیوها و مجموعه‌های خصوصی ضرورت می‌یابد.
شرایط محیطی و حوادث طبیعی و ساختار خود نسخ (نوع و ساختار کاغذ، فرآوری جلد چرمی یا ساخت جلد لاکی) در آسیبهای نسخ موجود در مجموعه‌های خصوصی دخیل‌اند.
شرایط محیطی
در یک مجموعه خصوصی ممکن است ساختارهای مختلفی از مواد در کنار هم نگهداری شوند. این محیط تاثیر مستقیمی بر سرعت زوال نسخ دارد. آلوده کننده‌های موجود در محیط مجموعه‌های خصوصی می‌توانند آسیبهای بسیار شدیدی را وارد کنند. از جمله این آلودگی‌ها میتوان به مواردی چون اسپور قارچ‌ها، دود، گرد و غبار معدنی، باقی‌مانده مواد ضدعفونی کننده و حشره‌کش‌ها، قرار گرفتن در محفظه‌ها و قفسه‌هایی که تولید اسید می‌کنند، قرار گرفتن در مجاورت پلاستیک‌ها و لفافه‌های پلاستیکی که خود منجر به تولید بخارات سمی و مضر برای نسخ خطی مجموعه‌ها خواهند کرد، اشاره داشت. در واقع پلاستیک‌ها پلیمرهایی هستند که به طور کامل یا در بخشی از ساختار شیمیایی خود شامل ترکیباتی از کربن با اکسیژن، نیتروژن و هیدروژن یا سایر عناصر آلی و معدنی هستند، به طوری که در حالت نهایی خود، حالت جامد به خود می‌گیرند. اکثر مواد پلاستیکی و لاستیکی برای بسته‌بندی یا قفسه‌ها تحت تاثیر تابش فرابنفش نور خورشید، رطوبت، دما، اکسیژن، ازن، نقص در فرآیند ساخت شان و … تولید اسید کرده، در مجاورت نسخ می‌توانند موجب چسبندگی، شکننده شدن کاغذ، اسیدی شدن جلدهای چرمی و از بین رفتن جلدهای لاکی نسخ شوند.
بلایای طبیعی
بحران‌های طبیعی متعددی چون سیل، آتش سوزی و … منجر به تخریب‌های جدی در اموال فرهنگی شده‌اند که در این میان کتاب‌ها، اسناد و سایر آثار کاغذی متحمل خسارت های بی‌شماری از لحاظ فیزیکی و شیمیایی شده‌اند. معمولا آن دسته از آثار خطی که در مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شوند بیش‌تر تهدید می‌شوند. زیرا شرایط نگهداری و نبود محفظه‌های ایمن و محافظ آنان را در معرض خطر بیش‌تری قرار می‌دهد.
ساختار خود نسخ
از قرن ۱۷ میلادی به بعد به دلیل کاهش زمان و هزینه و بهبود ظاهر اولیه کاغذ از ترکیبات اکسید کننده و اسیدی در فرایند کاغذسازی استفاده شده است که این ترکیبات در طول زمان باعث اسیدی شدن کاغذ شده‌اند.
مهم‌ترین آسیبهای کاغذ در مجموعه‌های خصوصی
آسیبهای فیزیکی- تحت تاثیر تاثیر نیروها و فشارهای خارجی به آثار- مربوط است به نحوه قرار گرفتن نامناسب کتاب‌ها (روی هم- در کنار هم و فشرده قرار گرفته باشند) که در نهایت منجر به تاب برداشتن کتاب‌ها- جابه‌جایی و حمل و نقل ناصحیح کتب آسیبهای عمدی یا غیر عمدی انسانی هم می‌توانند این شکل از آسیب را ایجاد کنند.
شکل آسیب؛ پاره شدن از ناحیه عطف، پاره شدن جلد کتاب، کاغذها، باز شدن شیرازه کتاب‌ها، تاب برداشتن کتاب‌ها آسیبهای شیمیایی؛ تحت تاثیر نور، رطوبت و دما یا خود ساختار کاغذها منجر به آسیبهای شیمیایی در کاغذ تعریف کاغذ؛ کاغذ از یک ترکیب به نام فرنیش (خمیر کاغذ) ساخته می‌شود (در واقع همان الیاف کاغذ معلق در آب اما از نظر میکروسکوپی و شیمیایی چند تر کیبی است که ماده اصلی آن سلولز که از منابع گیاهی گوناگون مانند کتان، پنبه، چوب و …. به دست می‌آید یا از منابع پروتئینی مانند ابریشم، پارشمنت به همراه پرکننده‌ها، آهار دهنده‌ها و سفید کننده‌ها و … .
اصلی‌ترین نوع رطوبت؛ رطوبت چه به صورت آب یا بخار آب باعث می‌شود تا کاغذ با جذب آب میزان زیادی از مقاومت فیزیکی خود را از دست بدهد. در حقیقت آب با نفوذ در بین فیبریل‌های سلولزی باعث لغزش آسان فیبریل‌ها بر روی هم می‌شود که در نتیجه کاهش قابل توجه اتصالات مکانیکی الیاف در هم اتفاق می‌افتد و باعث آسیب‌پذیری کاغذ می‌شود. میزان جذب آب توسط کاغذ به عوامل مختلفی چون نحوه ساخت کاغذ، مواد اولیه آن و شیوه جلدسازی کتاب بستگی دارد. علاوه بر این، پوست، چرم و پارشمن استفاده شده در ساخت کتاب با جذب رطوبت دچار تغییرات محسوسی می‌شوند. چسب‌های طبیعی نیز باز شده و کاغذ در معرض آسیب بیش‌تر قرار می‌گیرد. همچنین آب موجب تسریع خوردگی فلزاتی می‌شود که به عنوان تزیین در محفظه‌ها و صندوقچه‌های نگهداری کتاب‌اند، می‌شود. این خوردگی چه از نوع آهن یا مس در مجاورت کاغذ باعث آسیبهای شیمیایی متعددی می‌شود. همچنین مرکب‌هایی که از جنس مازویی فلزی هستند در حضور رطوبت باعث تولید اسید شده و منجر به خوردگی کاغذ می‌شوند.
در مجموعه‌های خصوصی که عکس نگهداری می‌کنند، آب موجب محلول شدن ژلاتین کاغذ عکس و انتقال آن به عکس‌های مجاور و جاری شدن آن در روی عکس شده و در نهایت به محو کامل عکس منجر می‌شود. همچنین آب اجزای کاغذ مانند رنگینه‌ها، آهارها، پرکننده‌ها و پوشش‌های سطحی را حل کرده و باعث تخرب جدی کاغذهای با عمر طولانی می‌شود. به علاوه آب با باقی گذاشتن خطوط سیاه روی کاغذ و تشکیل محصولات شیمیایی ثانویه در طول زمان باعث آسیب دیدن کاغذ می‌شود.
در حقیقت کاغذ ماده‌ای جاذب الرطوبه است که در صورت استفاده از آهارهای محلول در آب، آب بیش‌تری جذب آن می‌شود. در هنگام تماس با آب آسیب اصلی کتاب‌ها متورم شدن و باد کردن آن‌ها است. با تورم نقوش برجسته و جلد کتاب، کشیدگی ایجاد شده باعث فرورفتگی عطف و برآمدگی لبه جلد شده و در نهایت باعث از هم‌پاشیدگی کتاب خواهد شد.
مهم‌ترین آسیبهای شیمیایی کاغذ در اثر اسیدی شدن آن اتفاق می‌افتد. اکسیداسیون نوری با تبدیل واحدهای الکلی سلولز به آلدئیدها و سپس تبدیل آن‌ها به اسیدهای کربوکسیلیک باعث اسیدی شدن کاغذ می‌شود. همچنین درصد لیگنین بالای کاغذ و فرایند تخریب ذاتی لیگنین در طول زمان و تولید اسیداستیک موجب کاهش PH می‌شود. قارچ‌ها نیز در صورت حضور با تولید اسیدهای کربوکسیلیک باعث اسیدی‌تر شدن کاغذ می‌شوند. اسیدی شدن موجب تسریع دپلیمره شدن سلولز می‌شود و به همین علت اصلی‌ترین آسیبهای کاغذ به شمار می‌آید. اسید با شکستن پیوندهای متصل کننده واحدهای سلولز علاوه بر کاهش قابل ملاحظه استحکام کششی کاغذ موجب تغییر رنگ کاغذ و زرد شدن آن می‌شود.
آسیبهای بیولوژیک
به دلیل ساختار آلی در نسخ، مواد موجود درآرشیوهاو خصوصا مجموعه‌های خصوصی تحت تاثیر عوامل بیولوژیک قرار می‌گیرند که این عوامل با تغذیه از مواد کتاب‌ها باعث تخریب شدید آنان می‌شوند و به همین دلیل از مهم‌ترین آسیبهای ممکن در یک به شمار می‌روند که شناخت آن‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. عوامل بیولوژیکی که به صورت گسترده باعث آسیب می‌شوند را میتوان در دو گروه میکروارگانیسم‌ها و حشرات بررسی کرد.
میکروارگانیسم‌ها یا موجودات زنده ذره‌بینی شامل باکتری‌ها و قارچ‌ها هستند که به مواد کتابخانه‌ها و
آرشیوها صدمه می‌زنند. حضور اکسیژن و گرما برای رشد سریع آن‌ها لازم است و حتی ممکن است به مدت ۲۵ سال به صورت غیر فعال در کاغذ باقی بمانند.
از مهم‌ترین قارچ‌های آسیب رسان به کاغذ و مواد آرشیوی میتوان به رودوتورولا، موکور، ریزوپوس، کاتومیوم، جیمنواسکوس، اسپرژیلوس، پنیسیلیوم، هورمیسیوم، هلمینتوسپوریوم، آلترناریا و فوزاریوم اشاره کرد.
شکل آسیب؛ لکه‌هایی با طیف رنگی آبی تا بنفش، قهوه‌ای صورتی، سورمه‌ای، سبز خاکستری و سیاه که بسته به نوع قارچ‌ها متفاوت‌اند. قارچ ها موجب ژله‌ای شدن کاغذ وی شوند که این کار را با ترشح آنزیم‌ها در کاغذهای نسخ خطی انجام می‌دهند. باکتری‌ها نیز در صورت مناسب بودن شرایط محیطی یعنی رطوبت و گرمای مناسب، با فعالیت خود آسیبهای جبران ناپذیری را می‌توانند به کاغذ وارد کنند. از گونه‌های مخرب باکتری‌ها میتوان به سلوبریو، اسپروسیتوفاگا، سیتوفاگا و سلفالکیکولا اشاره کرد.
حشرات نیز با تغذیه از مواد آرشیوی باعث تخریب آن‌ها می‌شوند. کرم کتاب به ۱۶۰ گونه مختلف از حشراتی اشاره می‌کند که از مواد آرشیوی تغذیه می‌کنند که شامل سوسک‌ها، سوسریها و دم‌مویی نقره‌ای و موریانه‌ها می‌شود. مشکل اساسی در هنگام تاثیر حشرات سرعت بالای رشد و مقاومت بیولوژیک آنان در مقابل بعضی از سموم است.
بنابراین عوامل آسیب‌رسان بی‌شماری، نسخ خطی موجود در مجموعه‌های خصوصی را تهدید می‌کند و فراهم کردن شرایط مناسب و تا حدی ایده‌آل برای نسخ خطی در مجموعه‌ها را از طرف مجموعه‌داران و وارثان آین آثار گرانبهای آثار خطی را می‌طلبد.
محدثه حسینی صومعه
کارشناس مرمت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک