میراث مکتوب – یکی از آثار ارزشمندی که در حوزه تاریخ‌نگاری محلی ایران به رشته تحریر درآمده است، تاریخ نیشابور است که توسط ابوعبدالله حاکم نیشابوری (۴۰۵-۳۲۱) تدوین و تصنیف شده است.
از این کتاب که اصل آن تاکنون ناشناخته مانده است، ترجمه‌ها و تلخیص‌های چاپ شده‌ای در دست داریم؛ از جمله ترجمه خلیفه نیشابوری که نخستین بار توسط بهمن کریمی در سال ۱۳۳۹ شمسی منتشر شد و سپس در سال ۱۳۷۵ شمسی به کوشش استاد گرانمایه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی با مقدمه، حواشی و تعلیقات سودمندی به چاپ رسید.
کوشش استاد شفیعی برای تاریخ نیشابور، تنها به تصحیح اثر مذکور محدود نماند و بلکه از آن زمان به بعد، همواره در نوشته‌ها و مقالات ایشان، سخن از یافتن نسخه‌ی کامل آن می‌رود؛ جالب اینکه استاد شفیعی برای یافتن اصل کتاب بسیار خوش‌بین بودند و در بسیاری از نوشته‌هایش با ظنی قریب به یقین از پیدا شدن آن در آینده سخن گفته‌اند.
از این روی، در دیباچه خود بر تاریخ نیشابور، نوشته است: «اگر روزی نسخه اصل این کتاب به روایتی دوازده مجلد بوده و از روی قراین می‌توان حدس زد که تقریباً سی برابر متن بوده است، به دست آید، می‌توان گفت که مهم‌ترین سند در مطالعه تمدن و فرهنگ ایران، تا قرن چهارم به دست آمده است». (تاریخ نیشابور، ص۱۵)
در یکی از تعلیقات استاد بر منطق الطیر در وصف تاریخ نیشابور چنین آمده است: «مهم‌ترین کتابی که در تمدن اسلامی تا قرن چهارم درباره تاریخ شهرها نوشته شده است، همین تاریخ تاریخ نیشابور ابوعبدالله حاکم نیشابوری(۴۰۵-۳۲۱) است که در اصل دوازده مجلد بوده است…» (منطق الطیر، صص۳۱-۳۲).
سپس بیان می‌کند که: «نسخه اصلی تاریخ نیشابورِ حاکم، تا قرن یازدهم، ظاهراً باقی بوده است، زیرا حاج خلیفه در ضمن معرفی آن، خطبه آغاز کتاب را نقل می کند». (تاریخ نیشابور، ص۲۹)
در جایی دیگر اشاره می‌کند: «شاید اگر متن اصلی تاریخ نیشابور خلیفه روزی در جایی به دست آید با آنچه ما اکنون در اختیار داریم تفاوت‌های بسیاری داشته باشد». (تاریخ نیشابور، ۴۵)
اما، مژده‌ای دل که مسیحا نفسی می آید… اخیراً در چند وب‌سایت خبری عربی، خبری منتشر شده است مبنی بر اینکه نسخه‌ی کامل کتاب تاریخ نیشابور توسط شیخ محمدعمران اعظمی از پژوهشگران متون خطی اسلامی، در کتابخانه خدابخش هندوستان یافت شده است. شیخ اعظمی، پیش‌تر پژوهشگر دایره معارف هندوستان بوده و بنابر گفته وی این نسخه هنوز فهرست نشده است.
این خبر نخستین بار توسط محمد الولیدی در سایت «الربیع العربی» ۲۱/۰۴/۲۰۱۳ انتشار یافت، به گفته‌ی وی، این نسخه که اکنون در شمال هندوستان نگه‌داری می‌شود و در حال حاضر امکان دسترسی بدان تنها برای مراکز و مؤسسات دولتی وجود دارد. این خبر که در برخی از وب‌سایت های عربی دیگر نظیر «ملتقی اهل الحدیث» از سوی تعدادی از محققان متون خطی مورد تأیید قرار گرفته است، بدون شک سرآغاز کشفی جدید در تاریخ تمدن اسلامی به شمار می رود. گرچه به تعبیر استاد شفیعی «دعوی کشف و کرامتی در میان نیست»، ولی یافتن اصل کتاب بعد از انتظاری طولانی، را باید از کرامات حاکم نیشابوری دانست.
از این کتاب که اصل آن تاکنون ناشناخته مانده است، ترجمه‌ها و تلخیص‌های چاپ شده‌ای در دست داریم؛ از جمله ترجمه خلیفه نیشابوری که نخستین بار توسط بهمن کریمی در سال ۱۳۳۹ شمسی منتشر شد و سپس در سال ۱۳۷۵ شمسی به کوشش استاد گرانمایه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی با مقدمه، حواشی و تعلیقات سودمندی به چاپ رسید.
کوشش استاد شفیعی برای تاریخ نیشابور، تنها به تصحیح اثر مذکور محدود نماند و بلکه از آن زمان به بعد، همواره در نوشته‌ها و مقالات ایشان، سخن از یافتن نسخه‌ی کامل آن می‌رود؛ جالب اینکه استاد شفیعی برای یافتن اصل کتاب بسیار خوش‌بین بودند و در بسیاری از نوشته‌هایش با ظنی قریب به یقین از پیدا شدن آن در آینده سخن گفته‌اند.
از این روی، در دیباچه خود بر تاریخ نیشابور، نوشته است: «اگر روزی نسخه اصل این کتاب به روایتی دوازده مجلد بوده و از روی قراین می‌توان حدس زد که تقریباً سی برابر متن بوده است، به دست آید، می‌توان گفت که مهم‌ترین سند در مطالعه تمدن و فرهنگ ایران، تا قرن چهارم به دست آمده است». (تاریخ نیشابور، ص۱۵)
در یکی از تعلیقات استاد بر منطق الطیر در وصف تاریخ نیشابور چنین آمده است: «مهم‌ترین کتابی که در تمدن اسلامی تا قرن چهارم درباره تاریخ شهرها نوشته شده است، همین تاریخ تاریخ نیشابور ابوعبدالله حاکم نیشابوری(۴۰۵-۳۲۱) است که در اصل دوازده مجلد بوده است…» (منطق الطیر، صص۳۱-۳۲).
سپس بیان می‌کند که: «نسخه اصلی تاریخ نیشابورِ حاکم، تا قرن یازدهم، ظاهراً باقی بوده است، زیرا حاج خلیفه در ضمن معرفی آن، خطبه آغاز کتاب را نقل می کند». (تاریخ نیشابور، ص۲۹)
در جایی دیگر اشاره می‌کند: «شاید اگر متن اصلی تاریخ نیشابور خلیفه روزی در جایی به دست آید با آنچه ما اکنون در اختیار داریم تفاوت‌های بسیاری داشته باشد». (تاریخ نیشابور، ۴۵)
اما، مژده‌ای دل که مسیحا نفسی می آید… اخیراً در چند وب‌سایت خبری عربی، خبری منتشر شده است مبنی بر اینکه نسخه‌ی کامل کتاب تاریخ نیشابور توسط شیخ محمدعمران اعظمی از پژوهشگران متون خطی اسلامی، در کتابخانه خدابخش هندوستان یافت شده است. شیخ اعظمی، پیش‌تر پژوهشگر دایره معارف هندوستان بوده و بنابر گفته وی این نسخه هنوز فهرست نشده است.
این خبر نخستین بار توسط محمد الولیدی در سایت «الربیع العربی» ۲۱/۰۴/۲۰۱۳ انتشار یافت، به گفته‌ی وی، این نسخه که اکنون در شمال هندوستان نگه‌داری می‌شود و در حال حاضر امکان دسترسی بدان تنها برای مراکز و مؤسسات دولتی وجود دارد. این خبر که در برخی از وب‌سایت های عربی دیگر نظیر «ملتقی اهل الحدیث» از سوی تعدادی از محققان متون خطی مورد تأیید قرار گرفته است، بدون شک سرآغاز کشفی جدید در تاریخ تمدن اسلامی به شمار می رود. گرچه به تعبیر استاد شفیعی «دعوی کشف و کرامتی در میان نیست»، ولی یافتن اصل کتاب بعد از انتظاری طولانی، را باید از کرامات حاکم نیشابوری دانست.
محمد عبدلی