میراث مکتوب- ابوبکر محمد بن علی بن اسماعیل قفّال شاشی، معروف به قفّال کبیر (د. ۳۶۵ ق)، فقیه برجسته شافعی مذهب ماوراءالنهر با تمایلات معتزلی، کتاب بسیار مهم و مغفولی دارد در فقه به نام “محاسن الشریعه” که در آن بر اساس باور او به ابتنای شریعت بر “مصلحت” عباد و به تعبیرش بر “سیاست فاضله”(ص ۱۷ : “السیاسه الفاضله السمحه”) به ابواب فقه پرداخته است. او را برخی از شرح حال نگارانش به دلائلی متمایل به معتزله می دانسته اند و البته آرائش در همین کتاب بی ربط نسبت به آرای معتزلیان نیست و به ویژه بر عنصر عقل در شریعت تأکید زیادی دارد. در مقدمه این اثر که در اصل کتابی فقهی است، قفّال شاشی تا اندازه ای مبانی کلامی و فکری نظریه خود را در باره مقاصد شریعت و مصالح آن بیان می کند. از این نظر کتاب او نخستین نظریه پردازی ها در این باره است و البته می دانیم که بعدها جوینی و غزالی و ابن عقیل حنبلی و به ویژه مالکیانی چون شاطبی نظریه مقاصد و ضرورات شریعت را دنبال کردند و تئوری هایی بابت آن ارائه نمودند؛ و اینک هم فقیهان سنی به شیوه های مختلف از آن بحث می کنند. مقدمه قفّال شاشی و آنچه درباره مصالح شریعت و مبانی نظری آن گفته معمولاً در این بحثها مغفول مانده است. به ویژه توجهی که قفّال شاشی به ضرورت عقلانی بودن شریعت و احکام فقهی و مصالح عقلی آن می کند بسیار جالب توجه و حائز اهمیت است. در این یادداشت مقصود نویسنده، بحث درباره این مبانی نیست و باید تفصیلاً وقتی دیگر بدان پرداخت. اما نکته قابل توجه و محل گفتگو در این مقاله مسئله واکنش این فقیه شافعی است به اسماعیلیان. می دانیم که در خراسان در سده چهارم اسماعیلیان حتی گاه در دربار سامانیان فعال بوده اند و در برخی شهرهای آن پایگاه های دعوت داشته اند. از واکنشها و ردیه نویسی های سنیان و معتزلیان و شیعیان امامی بر علیه آنها و آرائشان در آن دوره البته آگاهیهایی در منابع موجود است و عناوین کتابهایی را می شناسیم؛ اما متن این بحثها جز به ندرت در اختیار نیست، به ویژه از خراسان.
برای بهره گیری از مطلب کامل روی «دریافت فایل» کلیک کنید.
برای بهره گیری از مطلب کامل روی «دریافت فایل» کلیک کنید.
منبع: کاتبان- بررسی‌های تاریخی- حسن انصاری