میراث مکتوب – حکیم ملا محمد فضولی، شاعر و اندیشمند والا مقام شیعه، در تاریخ ادبیات اسلامی جایگاهی استثنایی دارد. وی متفکر و شاعر سه زبانه ای است که تاثیر عمیقی در تاریخ ادبیات ترکی، عربی و فارسی بر جای نهاده است.
نام او محمد، بوده است. گفته شده در سال ۹۱۰ هـ در خانواده ای شیعی مذهب و آذربایجانی، در جوار مرقد سید الشهدا در کربلا بدنیا آمده است.
مطلع الاعتقاد فی معرفه مبدا و المعاد، اثر فلسفی و کلامی منثور است که نخستین بار کاتب چلبی از آن سخن گفته است. این اثر در موضوع کلام اسلامی است و تنها اثر فضولی بغدادی به نثر عربی بوده و از جمله موضوعات مورد بحث در این کتاب، ماهیت علم و معرفت، شناخت واجب تعالی و صفات الهی، نبوت انبیا و مسأله امامت است.
تصحیح جدید کتاب مطلع الاعتقاد فی معرفه مبدا و المعاد به دو زبان فارسی و عربی نوشته شده است. نیمۀ نخست کتاب به مقدمه و تصحیح دکتر سبحانعلی کوشا اختصاص دارد و نیمۀ دوم نسخه‌‌ای از کتاب مطلع‌الاعتقاد فی معرفه المبدا و‌المعاد است که به زبان عربی آورده شده است.
مصحح در مقدمۀ کتاب به شرح احوالات و معرفی آثار مؤلف به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی پرداخته و در ادامه نگاهی اجمالی به مباحث «مطلع‌الاعتقاد» انداخته است. این کتاب در چهار رکن تدوین شده است. رکن اول با عنوان «در معرفه‌العلم و علم‌المعرفه» شامل چهار باب با موضوعات «در ماهیت علم و معرفت، در وجوب معرفت، در اقسام معرفت و در طرق معرفت» می‌شود.
رکن دوم با عنوان «در معرفت احوال عالم» پنج باب «در شناخت مبدا عالم، در شناخت اجزاء عالم، در شناخت اصناف عالم، در شناخت انسان و در وجود جن» را شامل می‌شود.در شناخت واجب‌الوجود» عنوان رکن سوم کتاب است و «در معرفت اصولی که قبل از معرفت واجب مورد نیاز است، در ابطال دور و تسلسل، در اثبات واجب‌الوجود، در صفات واجب‌الوجود، در افعال واجب‌الوجود، در حسن و قبح، در خیر و شر و در نسبت دادن وجوب امر یا اموری بر خداوند» باب‌های هشتگانه این فصل‌اند.
رکن چهارم با عنوان «در شناخت نبوت و متعلقات آن» در هشت باب به موضوعات «در احتیاج مردم به نبی، در عصمت انبیاء، در نبوت پیامبر اسلام(ص)، در برتری پیامبر اسلام(ص) بر دیگران، در امامت، در حشر، در شناخت احوال نفس بعد از مرگ و در میزان، صراط و حساب» پرداخته است.
در بخشی از کتاب در نسبت دادن وجوب امر یا اموری بر خداوند آمده است:
اشاعره گفته‌اند: «همانا خداوند کامل بالذات است، و «وجوب» چیزی است که ترک آن نکوهش گردد. پس اگر بر خدا چیزی واجب باشد، بدلیل ترک آن مورد نکوهش قرار می‌گیرد. در حالیکه نکوهش و مذمت، دلیل بر نقص باشد، پس لازم آید که خداوند ناقص باشد و با فعل آن واجب، کمال کسب کند».
معتزله با چند دلیل وجوب را بر خداوند اثبات میکنند:
۱) خداوند برای نیکوکاران وعده پاداش داده است پس برای او واجب است که به وعده خود وفا کند.
۲) افعال نسبت به قدرت خداوند متساویند، پس برای او واجب است کاری کند که در آن احسان و خوبی بیشتری باشد و آن همان اصلح است.
۳) همانان خداوند عادل است پس برای او واجب است که ستمکار را عذاب نماید.
۴) خداوند انسانها را آفریده پس برای او واجب است که به آنها روزی دهد.
چاپ نخست تصحیح کتاب مطلع الاعتقاد فی معرفه مبدا و المعاد در شمارگان دو هزار نسخه، در ۱۶۴ صفحه و به بهای ۴۶۰۰۰ ریال از سوی انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا منتشر شده است.
نام او محمد، بوده است. گفته شده در سال ۹۱۰ هـ در خانواده ای شیعی مذهب و آذربایجانی، در جوار مرقد سید الشهدا در کربلا بدنیا آمده است.
مطلع الاعتقاد فی معرفه مبدا و المعاد، اثر فلسفی و کلامی منثور است که نخستین بار کاتب چلبی از آن سخن گفته است. این اثر در موضوع کلام اسلامی است و تنها اثر فضولی بغدادی به نثر عربی بوده و از جمله موضوعات مورد بحث در این کتاب، ماهیت علم و معرفت، شناخت واجب تعالی و صفات الهی، نبوت انبیا و مسأله امامت است.
تصحیح جدید کتاب مطلع الاعتقاد فی معرفه مبدا و المعاد به دو زبان فارسی و عربی نوشته شده است. نیمۀ نخست کتاب به مقدمه و تصحیح دکتر سبحانعلی کوشا اختصاص دارد و نیمۀ دوم نسخه‌‌ای از کتاب مطلع‌الاعتقاد فی معرفه المبدا و‌المعاد است که به زبان عربی آورده شده است.
مصحح در مقدمۀ کتاب به شرح احوالات و معرفی آثار مؤلف به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی پرداخته و در ادامه نگاهی اجمالی به مباحث «مطلع‌الاعتقاد» انداخته است. این کتاب در چهار رکن تدوین شده است. رکن اول با عنوان «در معرفه‌العلم و علم‌المعرفه» شامل چهار باب با موضوعات «در ماهیت علم و معرفت، در وجوب معرفت، در اقسام معرفت و در طرق معرفت» می‌شود.
رکن دوم با عنوان «در معرفت احوال عالم» پنج باب «در شناخت مبدا عالم، در شناخت اجزاء عالم، در شناخت اصناف عالم، در شناخت انسان و در وجود جن» را شامل می‌شود.در شناخت واجب‌الوجود» عنوان رکن سوم کتاب است و «در معرفت اصولی که قبل از معرفت واجب مورد نیاز است، در ابطال دور و تسلسل، در اثبات واجب‌الوجود، در صفات واجب‌الوجود، در افعال واجب‌الوجود، در حسن و قبح، در خیر و شر و در نسبت دادن وجوب امر یا اموری بر خداوند» باب‌های هشتگانه این فصل‌اند.
رکن چهارم با عنوان «در شناخت نبوت و متعلقات آن» در هشت باب به موضوعات «در احتیاج مردم به نبی، در عصمت انبیاء، در نبوت پیامبر اسلام(ص)، در برتری پیامبر اسلام(ص) بر دیگران، در امامت، در حشر، در شناخت احوال نفس بعد از مرگ و در میزان، صراط و حساب» پرداخته است.
در بخشی از کتاب در نسبت دادن وجوب امر یا اموری بر خداوند آمده است:
اشاعره گفته‌اند: «همانا خداوند کامل بالذات است، و «وجوب» چیزی است که ترک آن نکوهش گردد. پس اگر بر خدا چیزی واجب باشد، بدلیل ترک آن مورد نکوهش قرار می‌گیرد. در حالیکه نکوهش و مذمت، دلیل بر نقص باشد، پس لازم آید که خداوند ناقص باشد و با فعل آن واجب، کمال کسب کند».
معتزله با چند دلیل وجوب را بر خداوند اثبات میکنند:
۱) خداوند برای نیکوکاران وعده پاداش داده است پس برای او واجب است که به وعده خود وفا کند.
۲) افعال نسبت به قدرت خداوند متساویند، پس برای او واجب است کاری کند که در آن احسان و خوبی بیشتری باشد و آن همان اصلح است.
۳) همانان خداوند عادل است پس برای او واجب است که ستمکار را عذاب نماید.
۴) خداوند انسانها را آفریده پس برای او واجب است که به آنها روزی دهد.
چاپ نخست تصحیح کتاب مطلع الاعتقاد فی معرفه مبدا و المعاد در شمارگان دو هزار نسخه، در ۱۶۴ صفحه و به بهای ۴۶۰۰۰ ریال از سوی انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا منتشر شده است.