میراث مکتوب – ترجمه المسالک و الممالک محمد البکری توسط پژوهشکده تاریخ اسلام در اختیار علاقه‌مندان به حوزه مطالعات جغرافیای تاریخی و کتب مسالک و ممالک قرار گرفت. این کتاب که توسط دکتر حسین قرچانلو استاد دانشگاه تهران و ترجمه شده است.
ابی عبید عبدالله بن عبدالعزیز بن محمد البکری اندلسی در سال ۴۰۵ هـ. ق. در شهر شلیطش به دنیا آمد. خانواده‌اش پس از سقوط امویان اندلس، فرمانروایی کوچکی را در در شلیطش در جنوب غربی شبه جزیره ایبری به وجود آوردند، اما هنگامی که امیران عبّادی اشبیلیه بر امارت نشین پدرش تسلط یافتند، وی به ناچار به همراه فرزندش بکری به قرطبه رفت که پس از سقوط امویان اندلس، تا مدتی اهمیت خود را به عنوان مرکز فرهنگی و پناهگاه امیران قدرت یافته ولایات حفظ کرده بود. در آنجا بکری درس خود را به پایان برد و پس از آن مدتی وزیر المریا بود و به مأموریت سیاسی به دربار معتمد بن عبّاد امیر شاعرپیشه عبّادی رفت و چون معتمد توسط مرابطین شکست خورد، بکری بار دیگر به قرطبه بازگشت و در سال ۴۵۶ هـ.ق. به المریا رفت و به عنوان وزیر آنجا انتخاب شد.
وی فعالیت ادبی خود را تا هنگام وفات در سال ۴۷۸ هـ.ق. ادامه داد. بکری به اعتبار قاطبه مردم اندلس، بزرگترین جغرافیدان آن زمان اندلس بود. به روایت دوزی، او حدود هزار اثر داشته و بزرگترین و مهمترین اثر او همان است که به نام «المسالک و الممالک» نامیده شده و در زمان حاضر، جز قسمت‌هایی از عراق و ساکنان نواحی ساحل دریای قزوین و اندلس چیزی از آن کتاب باقی نمانده است. قسمت خاص این اثر به مصر و قسمت دیگری از آن به افریقیه شمالی و سرزمین سیاهان تعلق دارد که این قسمت، بیشترین وصف‌ها و ارزش‌ها را دارد. علاقه بکری به جغرافیا، رنگ مستقل نگرفت، بلکه به نسبت زیاد مانع تمایلات ادبی او بود.
بکری با آنکه هرگز از اندلس بیرون نرفت، دو کتاب جغرافیا به جا نهاد که شهرت فراوان یافت، یکی از دو کتاب وی عنوان المسالک و الممالک دارد که در آن به روش قدیم از وصف راه‌ها و منزل‌ها سخن آورده و بلاد مختلف جهان اسلام را شرح داده است. ترکیب کتاب جامع، اما اسلوب آن خشک است. هدف مؤلف در مرحله اول، جوابگویی به نیازمندی‌های اداری بود؛ ولی استطرادهای دلچسب و گاه مدارک مهم دارد که به چند علت و از جمله نداشتن نقشه، نمی‌توان کتاب را به مکتب بلخی نسبت داد. تألیف این کتاب در حدود سال ۴۶۰ هـ.ق. بوده، ولی متن کامل آن به جا نمانده، در صورتی که تا سال‌های اخیر پیوسته نسخه‌های آن به دست آمده است. همه باقی مانده کتاب، وصف آفریقای شمالی، مصر، عراق، مردم اطراف دریای قزوین و بعضی از قسمت‌های اسپانیا است و همین باقی‌مانده نیز تماماً چاپ نشده است. مفصل‌ترین توصیف وی از آفریقای شمالی است که به برکت چاپ و ترجمه د. سلان در دسترس قرار گرفته است. در این قسمت، بکری از کتابی به همین عنوان از مؤلفی متقدم به نام ابن ورّاق از مردم سده چهارم هجری که از او سخن داشته‌ایم، استفاده کرده است که با نام محمد تاریخی نیز مشهور است، اقتباس کرده و بعضی قسمت‌های کتاب جغرافیای خود را از نوشته‌های ابراهیم بن یعقوب، بازرگان یهودی برده‌فروش گرفته است. قسمت‌هایی از کتاب المسالک و الممالک بکری به وسیله روزن چاپ شده که منابع متعدد داشته و یادداشت‌های ابراهیم ابن یعقوب در توصیف سرزمین صقلابیان از آن جمله بوده است.
بکری به مدارک دیوانی قرطبه دسترسی داشته و مطالب لازم را برای توصیف راه‌ها از آن مدارک بیرون آورده است. مسلماً بکری با نوشته‌های مدون نیز آشنایی کامل داشته است، در قسمت خاص صقلابیان نفوذ جیهانی و مسعودی و ابن‌رسته در اثر او محسوس است. به علت انتساب او به مغرب، مراجعه به منابعی که در مشرق معروف نبود، برای وی آسان بود. یاقوت از کتاب او استفاده برده و دمشقی، جغرافیدان قرن هشتم هجری، مراجعه فراوان به کتاب وی داشته است.
بکری بیشتر آثار خود را که مبتنی بر یادداشت‌های بی‌شمارش بود، قبل از مداخله‌های سیاسی و نظامی مرابطین در اسپانیا و خلع پی‌درپی ملوک‌الطوایف نگاشت. او مدت زیادی ساکن اشبیلیه بود و هنگامی که ردریکودیاز یا «اِل سید» برای جمع‌آوری مالیات برای آلفونسوی ششم به آن شهر وارد شد، در آنجا حضور داشت. پس از آنکه سلطان یوسف بن تاشفین مجدداً قرطبه را پایتخت اندلس کرد، بکری در آنجا اقامت گزید و در سال ۴۸۷ یا ۴۹۶ هـ.ق. در همانجا درگذشت. گرچه ظاهراً هرگز از شبه جزیره ایبری خارج نشده بود، بیشتر عمرش را وقف جغرافی کرد، او در عین حال در کلام و فقه‌اللغه و گیاه‌شناسی نیز متخصص بود. مهمترین تألیف بکری، مسالک است که بخشی از آن به‌صورت قطعه‌هایی طولانی موجود است و تنها قسمتی از آن به چاپ رسیده است. چنان که از عنوان آن برمی‌آید، بکری بر آن بود تا به رسم معمول، کتابش راهنمایی برای مسافرت‌های زمینی و دریایی باشد؛ از جمله برآوردی از مسافت‌های میان شهرها و منزل‌گاه‌ها را به دست داده است. در مواردی، وصف سواحل آن قدر دقیق است که خواننده فکر می‌کند که منبع نویسنده متنی از دوره رواج دریانوردی عرب در غرب دریای روم (مدیترانه) یا دوره قبل از آن بوده است. توصیف او از شهرها نیز غالباً بسیار دقیق است و مطالبش درباره نام جاهای مغرب و افریقیه و بلاد سودان، یعنی «سرزمین سیاهان» در کمال، چیزی از وصف‌های او کم ندارد. این کتاب، مطالب سیاسی، تاریخی، اجتماعی و حتی قوم‌نگاری را نیز در بر می‌گیرد و به همین دلیل دست‌کم درباره غرب دنیای اسلام از ارزش بی‌حدی برخوردار است. این قسمت که بی‌تردید از همه قسمت‌های دیگر کتاب مهم‌تر است، بخش آفریقایی کتاب درباره غرب دنیای اسلام با نام کتاب «المُغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب» است که از مدت‌ها پیش به صورت متن و ترجمه فرانسوی به وسیله دو.سلان در دسترس بوده است.
بکری اطلاعات جالبی درباره راه‌های صحرا، و وصفی از ادریسیان و مرابطان و جنبش موحدان دارد. بیشتر واژگان بکری اسپانیولی است. وی از لحاظ اقتصادی غرب در قرن چهارم و پنجم هجری اطلاعاتی درباره اوزان و مقادیر، هزینه زندگی، مناسبات بازرگانی و داد و ستد، فرآورده‌ها و کالاهای گرانبها دارد؛ کتاب او حتی به صورت ناقص‌اش حاوی اطلاعات زیادی است. همان طور که اشاره شد بکری همچنین مطالب بسیار ارزنده‌ای درباره ادریسیان به ویژه ورود ادریس اول به همراه غلامش راشد و کمک‌های واضح عامل برید مصر به او دارد. همچنین اطلاعاتی درباره دخالت‌های امویان اندلس در مغرب اقصی.
از اطلاعات بسیار مهم دیگری که بکری در کتاب خود وصف کرده، پیدایش چند پیامبر دروغین بربر است که در میان یکی از قبایل بربر مغرب اقصی به دعوت قبیله خود پرداختند. در پایان کتاب نیز اطلاعات بسیار ارزنده‌ای درباره درباره عبدالله بن یاسین، رهبر مرابطین و چگونگی دعوت او در میان بربرها آمده است. همچنین به بسیاری از احکامی که توسط رئیس مرابطین وضع شده، اشاره شده است.
بکری در این کتاب، به شرح مسیرها و شهرهای زیر پرداخته است:
شهرها و روستاهای مشهور در مسیر راه مصر تا برقه و مغرب؛
راه اوجله تا واحات؛
راه اطرابلس به قابس؛
راه از شهر قابس تا سفاقس؛
راه از سفاقس به قیروان؛
راه از سفاقس به مهدیه؛
بیان افریقیه و شهرها و مرزهای آن و اینکه چرا افریقیه نامیده شد و بیان شگفتی‌های آن؛
بیان مسجد قیروان؛
بیان شهر قیروان؛
بیان شهر رقّاده؛
بیان شهر مهدیه؛
شهر جلولا؛
شگفتی‌های افریقیه در سرزمین‌های کتامه؛
شهر سوسه؛
بیان شهر تونس؛
بیان شهر قرطاجنّه؛
بیان شهر قسطیلیه؛
راه از شهر قیروان به قلعه ابی‌طویل؛
راه دیگر از قیروان به قلعه ابی‌طویل؛
راه از قیروان تا شهر بونه؛
بیان شهر بونه؛
راه از قیروان تا طبرقه؛
راه قلعه ابی‌طویل تا شهر تنس؛
راه از قیروان به بندر زیتونه؛
راه از شهر اشیر به بندرگاه دجاج؛
راه از شهر اشیر به شهر جزایر بنی مزغنّی؛
راه از قیروان به تنس؛
راه از غزّه تا تیهرت؛
راه از تنس تا اشیر؛
راه از تیهرت تا دریا؛
راه از دریا به قیروان؛
راه از تنس به تیهرت؛
بیان شهر تلمسان و اطراف آن تا مغرب؛
بیان قلعه‌هایی که در ساحل تلمسان است؛
بیان لنگرگاه‌ها و پیوستگی آنها با هم؛
مسیر حرکت کشتی‌ها از اسکندریه به انطالیه؛
راه از وجده به فاس؛
بیان سرزمین نکور؛
اما راه از شهر نکور به شهر قیروان؛
بیان شهر سَبَته؛
بیان طنجه؛
راه از شهر طنجه به شهر فاس؛
راه از سبته به فاس؛
بیان شهر فاس؛
بیان ممالیک برغواطه و پادشاهان ایشان؛
راه از شهر فاس تا شهر قیروان؛
راه از شهر فاس تا سجلماسه؛
بیان سجلماسه؛
راه از سجلماسه تا اغمات؛
بیان شهر اغمات؛
راه از شهر اغمات وَرَیکَه تا کاروانسرای قوز؛
راه از شهر اغمات تا شهر فاس؛
راه از شهر درعه تا سجلماسه؛
راه از شهر تامدلت تا شهر اودغست؛
بیان شهر اودغست؛
راه از اودغست تا سجلماسه؛
راه از شهر اغمات تا سوس؛
راه از وادی درعه در صحرا؛
بیان سرزمین‌های سیاهان؛
درباره فرغانه و رفتار مردم آنجا؛
راه از غانه به سوی تادمکّه؛
راه از تادمکّه تا غدامس.
المسالک و الممالک نوشته ابی عبید عبدالله بن محمد بکری نوشته حسین قرچانلو از پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شده است.
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران