میراث مکتوب – کتاب زیدیه در ایران نوشته محمدکاظم رحمتی از سوی پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شد.
نوشتار حاضر فرقه زیدیه را با تکیه بر زیدیه ایران از آغاز تشکیل دولت علویان طبرستان تا پایان قرن هفتم هجری بررسی می کند.
جریان زیدیه هرچند در عراق پدید آمد، اما در آنجا نتوانست حکومتی تشکیل دهد. در قرن سوم هجری و پیش از آن، برخی عالمان زیدی به نواحی خزری ایران پناه برده و در آنجا اقامت و به دعوت مردمان آن سامان به اسلام پرداختند. در پی درگیری میان حاکمان محلی و اهالی و وجود زمینه مساعد، برخی از عالمان زیدی توانستند حکومتی تشکیل دهند. نوشتار حاضر ضمن مرور بر پیدایش و تکوین مذهب زیدی در نواخی خزری به بحث از تداوم جریان مذکور در قرون بعدی و اهمیت فرهنگی آن و تأثیر آن بر تحول و تکوین مذهب در یمن و مناسبات میان دو جامعه مهم زیدیه در اعصار گذشته می پردازد.
در مقدمه کتاب آمده است: نوشتار حاضر فرقه زیدیه را با تکیه بر زیدیه ایران از آغاز تشکیل دولت علویان طبرستان تا پایان قرن هفتم هجری بررسی می کند. پس از قرن هفتم تا روزگار صفویه زیدیان هنوز حضور مهمی در محدوده طبرستان داشتند، هر چند دوران طلایی و شکوفایی آنان از قرن چهارم تا هفتم هجری است. (ص ۹)
این کتاب در پنج فصل به بررسی تاریخ زیدیه پرداخته است. فصل نخست بررسی درباره منابع زیدیه است که در آن خواننده با منابع اصلی مطالعات زیدیه آشنا می شود تا از این طریق خود بتواند به پژوهش های بیشتری درباره زیدیه بپردازد؛ از این رو نوشتار در این بخش کمی به تفصیل گراییده است.
فصل دوم با عنوان شکل گیری زیدیه، درباره مراحل نخستین پیدایش زیدیه است. در فصل سوم و چهارم در خصوص علویان طبرستان و تأثیرات فرهنگی آن ها بحث می شود. سرانجام در آخرین فصل اشاراتی به زیدیان یمن و تأثیرات آن ها از زیدیه ایران تا پایان قرن هفتم هجری شده است. در حقیقت در قرن ششم و هفتم میراث علمی زیدیه ایران که حاصل انتقال میراث زیدیه کوفه و تکوین آن در ایران بود، به یمن منتقل شد. (ص ۱۰)
درباره زیدیه شمال ایران، تا کنون اطلاعات پراکنده ای وجود داشته و به دلیل نبودن یک متن مستقل، آگاهی های ما از این موضوع کم است. کتاب حاضر عهده دار این بحث است. فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:
پیشگفتار
فصل اول: گفتاری در تاریخ نگاری زیدیه
شکل گیری تاریخ نگاری زیدیه
مورخان عراقی و تک نگاری هایی در باب قیام های علویان
کتاب های علم نسب و اهمیت آن ها در مطالعات زیدیه
سیره نگاری و اهمیت آن در سنت تاریخ نگاری زیدیان یمنی
فصل دوم: شکل گیری زیدیه
شکل گیری و پیدایش زیدیه
نخستین گروه های زیدیه کوفه
ابوالجارود زیاد بن منذر و اهمیت وی
قاسم بن ابراهیم رسی و نقش وی در تکوین کلام و فقه زیدیه
تأثیر رسی در تکوین فقه زیدیه
برخی از آراء کلامی رسی
فصل سوم: شکل گیری امارت علویان طبرستان
ورود زیدیه به طبرستان و دیلمان
حسن بن زید و تأسیس امارت علویان طبرستان
اقدامات عمرانی و مذهبی حسن بن زید
امارت داعی صغیر محمد بن زید
ناصر اطروش و دور جدید حکومت علویان طبرستان
میراث فرهنگی اطروش و مکتب فقهی ناصریه
حسن بن قاسم مشهور به داعی صغیر
امارت محلی ثائریان در هوسم
ابوعبدالله المهدی لدین الله (متوفی ۳۶۰)
المؤید بالله و امارت وی بر لنگا و هوسم
حیات سیاسی المؤید بالله
فصل چهارم: میراث فرهنگی علویان طبرستان
برادران هارونی و جایگاه آن ها در سنت زیدیه طبرستان
جامعه زیدیان ری
الاعتبار و سلوه العارفین شجری و اهمیت آن
مکاتب فقهی زیدیان طبرستان
زیدیان خراسان
تعامل فرهنگی زیدیه با امامیه و اسماعیلیه
فصل پنجم: دولت زیدیه در یمن
الهادی الی الحق و تأسیس دولت زیدیه در یمن
میراث علمی الهادی
مرگ الهادی و آغاز بحران در میان زیدیان یمن
حسینیه
قاضی جعفر بن عبدالسلام مسوری و نقش وی در انتقال میراث زیدیه ایران به یمن
مناسبات زیدیان یمنی و ایرانی پس از المنصور بالله