میراث مکتوب- پروفسور نذیر احمد، عالم و محقق برجستۀ شبه‌قاره و متخصص حوزه‌های متن و فرهنگ‌نویسی و واژه‌شناسی، در سوم ژانویه ۱۹۱۵م در هندوستان دیده به جهان گشود و پس از سال‌ها فعالیت در عرصۀ زبان و ادب فارسی در ۱۹ اکتبر ۲۰۰۸م. در ۹۳ سالگی درگذشت. نذیر احمد در ۱۹۵۰م. تحصیلات عالی خود را با ارائه رساله‌ای با عنوان «احوال و آثار ظهوری ترشیزی» در دانشگاه لکهنو به پایان رسانید سپس در همان سال با ارائۀ رساله‌ای با عنوان «شعرای فارسی‌زبان عصر عادل‌شاه» به دانشنامۀ فوق‌دکتری در ادبیات فارسی دست یافت. او چند سال بعد برای تکمیل دانش خود در زبان و ادب فارسی به ایران آمد و از محضر استادان بزرگی چون سعید نفیسی، بدیع‌الزمان فروزانفر، ذبیح‌الله صفا، پرویز ناتل خانلری و محمد معین بهره برد. سپس به هندوستان بازگشت و سال‌ها ریاست بخش زبان فارسی و دانشکدۀ ادبیات دانشگاه علیگر را عهده‌دار شد. او همچنین مدیر مجلۀ غالب‌نامه و عضو هیئت تحریریۀ مجله‌های ایرانشناسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، ایندوایرانیکای کلکته و بیاض دهلی بود. او بارها به خاطر تلاش‌هایش مورد تقدیر محافل علمی و ادبی قرار گرفت. چنان‌که در ۱۹۷۷م. از طرف رئیس‌جمهور هند به پاس تحقیقات ارزنده‌اش در زمینۀ زبان و ادب فارسی لوح افتخار و لقب «پدم شری» دریافت کرد. در ۱۹۸۰م. انجمن استادان زبان فارسی هند که خود یکی از بنیان‌گذارانش بود و سال‌ها ریاستش را به عهده داشت به پاس خدمات شایسته‌ای که در راه نشر و ترویج زبان فارسی انجام داده بود، نشان استاد ممتاز فارسی را به وی اعطا کرد. همچنین در سال ۱۹۸۸م. جایزۀ امیرخسرو از طرف انجمن امیرخسرو دهلوی به دکتر نذیر احمد داده شد و همان سال از طرف خانۀ فرهنگ ایران به او عنوان حافظ‌شناس داده شد. در سال ۱۹۸۹م. دانشگاه تهران به او دکترای افتخاری اعطا کرد. وی نخستین جایزۀ تاریخی و ادبی بنیاد دکتر محمود افشار را در سال ۱۳۶۸ به پاس خدمات شایسته به زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره و تصحیح متون کهن فارسی از آن خود کرد. همچنین انجمن آثار و مفاخر فرهنگی او را به عنوان یکی از مفاخر ایران‌زمین معرفی کرده است.
نذیر احمد مقالات علمی بسیار (حدود ۵۰۰ مقاله) و آثار گران‌بهای متعددی به زبان‌های اردو، فارسی و انگلیسی از خود به یادگار گذاشته است که اغلب به زبان و ادب فارسی مربوط می‌شوند. یکی از کارهای ماندگار او در زمینۀ تصحیح متن، که موجب شهرتش در صحنۀ علم و ادب فارسی شد کشف نسخۀ خطی قدیم دیوان حافظ بود که با همکاری دکتر جلالی نائینی در سال ۱۳۵۲ شمسی در تهران به چاپ رسانید. طبق نظر حافظ‌پژوهان این چاپ از دیوان حافظ از نظر دقتی که در مقابلۀ نسخ به کار رفته جزو معتبرترین چاپ‌هاست. او همچنین مکاتیب سنائی، دیوان عمید لویکی و دیوان سراجی خراسانی را تصحیح و منتشر کرد.
یکی دیگر از مهمترین زمینه‌های پژوهشی وی تحقیق در حوزۀ فرهنگ‌نویسی است که در این حوزه به تحقیق و تصحیح چند فرهنگ پرداخته است که عبارتند از فرهنگ‌های قواس، دستور الافاضل، زفان‌گویا و لسان‌الشعرا. همچنین تالیف نقد قاطع برهان نشان‌دهندۀ هنر و دانش نذیر احمد در حوزۀ لغت‌شناسی فارسی است. او در این کتاب انتقادات و اعتراضات غالب دهلوی بر برهان قاطع محمد‌حسین خلف تبریزی را بررسی کرده و با نگاهی علمی، انتقادی و دقیق بسیاری از نقدهای غالب را رد کرده و با استناد به فرهنگ‌های معتبر دیگر بسیاری از آن‌ها را پاسخ داده است.
او همچنین تبحر ویژه‌ای در زمینه‌های شناخت تاریخ، خطاطی، نسخه‌شناسی و فرهنگ‌نویسی داشت. نذیر احمد محققی به تمام معنی بود با این توضیح که برای اثبات نظریه‌ای یا کشف موضوعی تقریباً همۀ منابع در دسترس را می‌دید و مطالب آن‌ها را بررسی و تحلیل می‌کرد و آنچه که به کارش می‌آمد را انتخاب و طرح می‌کرد. ارجاع درست و دقیق، شناخت دقیق از منابع، تحلیل و بررسی همه جانبۀ منابع و نیز پیگیری و استفاده از منابع متعدد از او محققی توانمند و چیره‌دست ساخته بود. در یک کلام می‌توان گفت پروفسور نذیر احمد تا پایان عمر گران‌بهای خود دغدغۀ خاطری جز زبان فارسی نداشت و با عشق و اشتیاقی که در این راه از خود نشان داد یاد و نامی ماندگار در دنیای زبان و ادبیات از خود به یادگار گذاشت. روانش شاد.
شیوا امیرهدایی
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی