جناب آقای رضوانی لطفاً دقایقی پیرامون معرفی بهتر این نشریه صحبت بفرمایید.
رشتۀ تاریخ علم در جهان و به طور خاص در ایران رشتۀ نسبتاً نوپایی به شمار می رود. شاید برخی از کشورها از چند سال پیش پژوهش و آموزش در این زمینه را شروع کرده باشند، ولی تاریخ علم در ایران نسبتاً جدید است و با¬لطبع، شمار نشریاتی که به این موضوع پرداخته اند در مقایسه با موضوعات دیگر زیاد نیست؛ ولی تلاش هایی که در چند سال اخیر برای انتشار مطالبی در زمینۀ تاریخ علم شکل گرفته بسیار قابل تقدیر است. به خصوص آن دسته از فعالیت ها که در زمینۀ ترویج علم و ترویج تاریخ علم صورت گرفته اند. امروزه در ایران علاوه بر پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران که با انتشار مجلۀ علمی-پژوهشی تاریخ علم، به طور تخصصی به مباحث مربوط به این حوزه می پردازد، بنیاد پژوهشی میراث مکتوب از فعال ترین مراکز در این زمینه محسوب می شود که با انتشار آثاری در زمینه تاریخ علم بسیار تأثیر گذار بوده است. در سال های اخیر بین شماره های مختلف مجلۀ آینۀ میراث که به اهتمام این مرکز چاپ شده، ویژه نامه هایی به بحث تاریخ علم اختصاص داده شده اند و برخی از آن ها دربارۀ شخصیت هایی که دربارۀ تاریخ نجوم، ریاضیات و علوم دیگر برجسته بودند اختصاص پیدا کرده است؛ همچنین در بین شماره های دیگر آینۀ میراث هم گاهی مقالات پراکنده ای را می توانیم ببینیم که با بحث تاریخ علم مرتبط هستند. همچنین بنیاد میراث مکتوب بعضی از رسائل مرتبط با تاریخ علم را چاپ کرده و از این طریق کمک بزرگی در بحث آشنا شدن مخاطبان با بحث تاریخ علم انجام داده است. همچنین باید به مجلۀ فرهنگ هم اشاره کنیم که چند ویژه نامه را به مبحث تاریخ علم اختصاص داد. لازم به ذکر است که انتشارات میراث مکتوب اخیراً دو کتاب را که به طور خاص به تاریخ علم پرداخته اند به چاپ رسانده است. یکی از آن¬ها کتاب «پژوهش هایی درتاریخ علم» بود و دیگری کتابی به نام «استاد بشر» که به آرا و نظرات خواجه نصیرالدین طوسی اختصاص داشت و مجموعه ای از ترجمه ها و آثار و پژوهش هایی بود که در این زمینه انجام گرفته اند. اگر بخواهیم در یک مقیاس وسیعتر و جهانی نگاه کنیم مجله های مختلفی هستند که به طور تخصصی و در سطح علمی-پژوهشی به بحث تاریخ علم پرداخته اند. مجله اسکیاموس در ژاپن، زیتشریفت در آلمان و مجلۀ سهیل، که از معروف ترین مجله های این عرصه است و از قوی ترین نشریات تخصصی تاریخ علم به شمار می رود و در اسپانیا چاپ می شود، از جملۀ آن هاست. اتفاقی که امروزه در ایران در حال افتادن است بسیار ارزشمند است. انتشار اولین شماره مجله میراث علمی اسلام و ایران گام بسیار بزرگی است که در آغاز، هدف آن همان ترویج تاریخ علم است. مجلاتی که نام برده شد اغلب سطح خیلی تخصصی دارند و بیشتر برای مخاطبان خاص هستند. یکی از ویژگی های مجله میراث علمی این است که در واقع مخاطبش لزوماً مخاطب خاص و دانشجویان تاریخ علم یا استادان آن نیستند، اگر چه در انجام این کار و نشر آن متخصصان تاریخ علم در سطوح مختلف نقش داشتند، ولی چیزی که عرضه شده، برای اقشار مختلف قابل فهم و قابل درک است. برخی از مقالات این نشریه را حتی دانش آموزها و یا معلمان به راحتی می توانند بفهمند و این ارزش زیادی دارد. هرچند چاپ کردن مقاله در نشریات علمی-پژوهشی و تخصصی امتیاز بالایی دارد و در ارتقای علمی مؤلف آن بسیار تأثیر گذار است، ولی انتشار مجلاتی مانند میراث علمی چون از روی عشق و علاقه انجام می شود بازخورد بیشتری در زمینۀ نقد و تعمیم و تفهیم تاریخ علم بین اقشار مختلف جامعه دارد؛ از این لحاظ فکر می کنم چنین فعالیتی واقعاً قابل تقدیر است. مقالاتی که در این نشریه آمده اند گسترۀ خیلی وسیعی به لحاظ تنوع دارند. مطالبی مانند معرفی مجله، معرفی کتاب، تألیف مقاله، ترجمه و گزارش در این نشریه وجود دارد و این موارد مجموعه ای را درست کرده اند که با ذائقه های مختلف علمی سازگار باشد. مجله میراث علمی گرید علمی پژوهشی ندارد و چون هدفش فرق می کند مخاطب آن نیز متفاوت است.
مطالب مطرح شده در نشریه میراث علمی در ارتباط با چه علوم و موضوعاتی است؟ آیا همان طور که از اسم نشریه میراث علمی اسلام و ایران بر می آید، این مجله به تاریخ همه علوم می پردازد؟
شاید بتوانیم بگوییم وزن مطالبی که در ارتباط با نجوم و ریاضیات دورۀ اسلامی هستند بیشتر است.
امروزه نظرهایی است مبنی بر این که متون کهن ما حرفی برای گفتن ندارند وچیزی به دانش بشری نیفزوده اند و ما بیش از استفاده از این متون، تنها به آن ها بالیده ایم. نظر شما در این باره چیست؟
فکر نمی کنم که بحث مفید بودن تاریخ علم بحث تازه ای باشد، ولی باید توجه داشت که تاریخ علم علاوه بر جایگاهی که در فرهنگ ما دارد می تواند تأثیرات فرهنگی زیادی در جامعه داشته باشد. به طور مثال ممکن است شما معتقد باشید نظریه ای که در گذشته بر اساس زمین مرکزی بوده و امروزه رد شده است دیگر چه لزومی برای مطالعه دوباره آن وجود دارد؟ من فکر می کنم بررسی تاریخ علم علاوه بر این که تصویری از سیر تحول علوم را به ما می دهد، ما را قادر به درک جنبه های اجتماعی آن نیز می سازد. با مطالعه تاریخ علم و توجه به این که چه موانعی بر سر راه پیشرفت علم بوده است و چه چیزهایی به پیشرفت آن کمک کرده است، می توانیم از آن ها یک طرح کلی ساخته و در جوامع امروزی استفاده کنیم. من فکر می کنم با توجه به جوانب دیگر تاریخ علم و تأثیری که تاریخ علم در آموزش خود علوم دارد، یعنی تأثیری که به عنوان نمونه استفاده از تاریخ ریاضیات در آموزش ریاضیات در مدارس دارد، پژوهش در تاریخ علم کار بیهوده¬ای نیست. من خیلی موافق نیستم که ما در ارتباط با پیشرفت علوم کاری نکردیم. این بحث در جاهای مختلفی مطرح شده، برخی از استادان برجستۀ غربی هم چنین حرف هایی را دربارۀ دانشمندان دورۀ اسلامی زده اند که ما هر چه داریم یا از یونانی ها گرفته ایم و آثار دوره اسلامی ترجمه آثار یونانیان و واکنشی منفعلانه نسبت به آنها است؛ ولی این طور نیست. تصحیحاتی که دانشمندان دورۀ اسلامی نسبت به کار قدمای خود انجام داده اند، نشان می دهد این واکنش واقعاً منفعلانه نبوده است و حتی گاه مترجمان و شارحان دورۀ اسلامی تأثیر بسیار مهمی در پیشرفت علم داشته اند.
به عنوان یکی از عوامل دست اندر کار چاپ نشریه میراث علمی اسلام و ایران، نظر خود را دربارۀ این نشریه بفرمایید.
به عنوان شمارۀ اول کار خیلی پرباری است و قوی عرضه شده، ولی همچنان جای پیشرفت دارد. من به پیشرفت و بهتر شدن این نشریه بسیار خوش بین و امیدوار هستم. انشاالله که در شماره های بعدی شامل پیشرفت خوب آن باشیم.