– کشاف در راغب پاشا، ش ۲۰۹: برگ ۵۸۸ب: فرغ من کتابته ید صاحبه الفقیر إلی الله الغنی أبو الحسن علی بن محمد بن أبی الحسن بن علی بن المؤید بن أبی بکر بن أبی الحسن ؟؟ شیخ الإسلام أبی عبد الله محمد بن حمویه الجوینی لیله السبت (قریب من الصبح) ستّ لیال مضین من شوّال سنه ستّ وعشرین وسبعمائه بهابع عشق (؟؟) بمدینه (مدینه) تبریز صانها الله تعالی وسائر بلاد المسلمین عن نوائب الزمان وحوادث الملوان (؟) وکان المؤذن یقرأ زمان فراغه عن الکتابه: یا من أظهر الجمیل وستر علی القبیح (بین السطور: إلی آخر الأذان (؟)) یرجو من الله الستار الکریم متوسّلاً بشفاعه نبیّه …
در ذیل آن: فرغ من سماعه صاحبه (وکاتبه صح) الفقیر إلی ربّه الغنیّ أبو الحسن علی الحموینی الجوینی زاده (؟) للإطلاع علی حقائقه والفحص عن دقائقه یوم الأحد لتسع لیال خلون من شهر ربیع الأخر سنه تسع وعشرین وسبعمائه علی مجلس مولانا العلامه أفضل المتأخرین قدوه المحققین فخر المله والدین تاج الإسلام والمسلمین أحمد بن الحسن بن علی الجاربردی متّع الله الطلبه بإدامه حیوته وصان عن حوادث الزمان شریف ذاته ویرحم الله عبداً قال آمینا.
پس از آن اجازه جاربردی، که دانشمندی است به خوبی شناخته و صاحب آثار متعدد به کاتب و مالک نسخه که خود او از خاندان معروف حمویی جوینی بوده دیده می شود؛ در برگ ۵۸۹ الف:
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله ربّ العالمین والصلوه والسلام علی نبیّنا سیّد الأنبیاء والمرسلین محمد النبیّ الأمیّ العربی وعلی آله وأصحابه وعترته أجمعین وعلی من تبعهم بإحسان إلی یوم الدین أمّا بعد فیقول العبد الضعیف المفتقر إلی رحمه ربّه القوی الغنی أحمد بن الحسن الجاربردی أحسن الله عاقبته وجعل عقباه خیراً من أولاه سمع منّی المولی المعظّم الإمام المفخّم العالم الربّانی والإمام الزاهد المحقّ المحقق جامع أنواع الفضائل صدر المله والدین أبو الحسن علی بن الشیخ الزاهد والمقتدی العابد فلک المشایخ والزهاد قطب الأوتاد (کذا: بدون واو) سعد المله والدین محمد بن الإمام المرحوم الشیخ المؤید زاد الله تأییده وإفضاله ورحم أعقابه وأسلافه سماع تحقیق وإتقان وتدقیق وإیقان کتاب الکشّاف فی تفسیر القرآن لجار الله العلّامه رفعه الله تعالی مکاناً علیّاً وبحث عن فوائده واطلع علی فرائده فأجزته أن یرویه عنّی بحثاً ودرساً وإرشاداً وتعلیماً وأن یروی عنّی سائر مستجازاتی ومناولاتی فی الحدیث والتفسیر والفقه وسائر العلوم المنقوله والمعقوله مما للروایه فیه مدخل ومجال وأجزته فی الدرس والفتوی فإنّه أهل العلم والتقوی فکلّ ما صحّ عنده وثبت لدیه أنّه من مسموعاتی أو مقروءاتی أو مصنّفاتی فله روایه ذلک عنّی بعد رعایه ما یجب رعایته والمرجوّ منه أدام الله تعالی فضله وزاد توفیقه أن یذکرنی فی صالح دعائه ومظانّ إجابته ولا ینسانی عنه.
کتب هذه الأحرف أضعف عباد الله تعالی وأحوجهم إلیه أحمد بن الحسن الجاربردی حامداً لله تعالی ومصلّیاً علی خیر خلقه محمد وآله وأصحابه أجمعین والمتابعین لهم بإحسان إلی یوم الدین وسلّم تسلیماً کثیراً برحمتک یا أرحم الراحمین.
بر روی برگ آغازین نسخه گواهی تملک کتاب از سوی ابو الفضل عبدالرحمان بن الحسین البحرآباذی نیز دیده می شود؛ در مدینه تبریز تاریخ ذی الحجه ۷۳۳ ق.
– مراد ملا، ش ۱۵۷: نسخه ای کهنه سال از کشاف بی تاریخ
– نسخه کشاف در کمانکش ش ۲۶: کتابت در خوارزم تاریخ آخر جمادی الآخر ۷۵۸ ق
– کشاف در حاجی سلیم آغا ش ۹۱: کتابت ۷۲۷ ق
– نسخه های کشاف در کتابخانه فاتح:
ش ۳۳۵: منتصف شعبان ۷۷۵ ق
۳۳۶: ذی القعده ۷۲۷
۳۳۸: ۲۲ ربیع الآخر ۷۰۵ ق
۳۳۹: ۸ شعبان ۶۵۹ ق
۳۴۰: ذی القعده ۷۳۲
۳۴۱: ۱۰ رجب ۷۴۷ ق
۳۴۳: العشر الأول از رمضان ۷۰۶ ق
۳۴۴: ۲۰ شوال ۷۹۸ ق
۳۴۵: اواسط محرم ۷۷۰
۳۴۶: گواهی قرائت دارد به تاریخ ۲۴ رجب ۷۳۵ ق . تاریخ نسخه هم از همان زمانهاست
۳۴۸: ربیع الآخر ۷۸۸ق
۳۵۳: ۷ ربیع الآخر ۶۹۹ ق
۳۵۴: غره ربیع الآخر ۷۷۷ق
۳۵۵: صفر ۸۸۷
۳۵۶: منتصف شعبان ۷۲۰ ۳۵۹
۳۵۹: ۲۲ رمضان ۶۷۱
۳۶۰: ۱۹ ربیع الآخر ۷۴۶ ق
۳۶۸: ۱۸ ذی الحجه ۷۶۸ ق
۳۶۹: سلخ ذی الحجه ۶۷۹ ق.
بر روی این نسخه چند اجازه و گواهی های سماع و قرائت دیده می شود که باز نشانی است از اهتمام دانشمندان در قرائت و سماع و آموزش کتاب کشاف. در ۲۸۰ الف: بسم الله الرحمن الرحیم ربّ وفّق للخیر. الحمد لله الذی زیّن قلوب خواصّ عبیده بنور الولایه وحلّی أرواح العارفین بحسن العنایه وفتح باب التوحید علی العلماء الراسخین بمفتاح الکفایه والصلوه والسلام علی سید المرسلین صاحب الدعوه والرعایه ذی التاج والرایه ودلیل الأمه إلی الرشاد والهدایه وعلی آله وصحبه سکّان حرم الحمایه وبعد فقد قرأ علیّ مولانا الإمام الأجلّ الهمام ملک الأفاضل مفخر الأماثل جامع أشتات المزایا والفضائل مرضیّ الأخلاق والشمائل بدر المله والدین داود بن فیلغ بک بن سلام الرومی الکاتی أدام الله فضله وکثّر فی الإسلام مثله جمیع کتاب الکشّاف الذی صنّفه الإمام العلامه زاهد العرب والعجم جار الله محمود بن عمر الزمخشری جزاه الله تعالی من طلبه العلوم خیر جزاء فی تفسیر کلام الله الذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه، جمعنا فی الفحص عن دقائقه ومبانیه والکشف عن حقائقه ومعانیه وأنا قرأته علی المولی المعظّم والحبر المفخّم سلطان العلماء المحققین کاشف علوم الأولین والآخرین شمس المله والحقّ والدین محمد الکشی (کذا: الکیشی) أنار الله تعالی برهانه وثقّل بالحسنات میزانه وأجزت له أن یروی عنی شارطاً علیه ما شرطه المفسّرون وعلماء النقل قدس الله أرواحهم من الإحتیاط والضبط وأنا بریء من التحریف والغلط والله عزّ سلطانه عصمه وإیانا من الخلل والزلل فی القول والعمل فالمتوقّع من حسن عهده أن لا ینسانی فی مظانّ إجابه دعائه مراعاه لحقوق الإخاء ومحافظه علی صدق الوفاء وکتب هذه الأسطر أضعف عباد الله تعالی وأحقرهم محمد بن الحسن الهمدانی أحسن الله عاقبته السادس من شهر رمضان سنه ستّ عشره وسبعمائه حامداً لله تعالی ومصلّیاً علی نبیّه علیه الصلوه والسلام.
در اینجا باید مقصود، شمس الدین کیشی معروف باشد.
در ذیل آن با خط دیگر: قرأ فی (کذا) هذا الکتاب المبارک العبد الضعیف الفقیر الغریب المعترف بذنبه الراجی عفو ربّه الحاجی عبد الدائم بن الحاجی ؟ (کلمه ای پاک شده) أحمد بن الحاجی عبد الملک الدیری فی شهر رمضان المعظّم سنه ستّ وأربعین وسبعمائه فی مدینه طنوب (؟).
نیز در ۲۸۰ ب: بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذی جعلنا من أفضل الناس نبیاً وأکرمهم رسولاً وأبقاهم شریعه وأحسنهم طریقه وأوثقهم عروه وذریعه وأنفعهم سنه وفریضه وأوفرهم جزاء وثواباً وأکرمهم بیاناً وکتاباً والصلوه والسلام علی نبیّنا نبیّ الثقلین ورسولنا رسول الحرمین المبعوث إلی الخافقین وعلی آله وأصحابه أجمعین وبعد لا یخفی علی أحد ممّن به مسکه (؟) أنّ السعاده الأبدیه والنجاه السرمدیه متوفقه علی معرفه کتاب الله العزیز الذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه فإنّ الأحکام الشرعیه والحوادث الدینیه وکیفیه الإتیان بالعبادات والإخلاص فی أسباب السعادات متوقّفه علیه منوطه به فإنّ السنه المصطفویه والأخبار النبویه منشأها منه ومبدأها هو ولا ینطق عن الهوی إن هو إلا وحی یوحی والإجماع سنده أحدهما ولا بدّ للقیاس من التأیید بأحدهما فالکلّ یعود إلیه ویعوّل علیه ولما کان له غور بعید لا یمکن الإطلاع علیه إلا للراسخین من أولی الألباب ومعان دقیقه لا یُطّلع أنوار حقائقها الّا علی المختصّین بعنایه ربّ الأرباب کان محتاجاً إلی تفاسیر یکشف عنها وتأویلات بیّنها وقد صنّف العلماء شکّر الله سعیهم فی ذلک تصانیف بذلوا فیها جهدهم وعانوا فی تحقیق ذلک وکدهم وکدّهم وقد أحسنوا وأجادوا جزاهم الله تعالی أحسن جزاء لکن لیس فی جمیع ذلک کتاب یواری أو یدانی کتاب الکشّاف الذی صنّفه جار الله العلامه فخر خوارزم أبو القاسم محمود بن عمر الزمخشری أعلی الله درجته فإنّه کتاب جمّ الفوائد غزیر الفرائد مشتمل علی معانی دقیقه وبیانات لطیفه خلت عن أکثرها جمیعها إلا کتاب من أراد أن یتبع اثره (؟؟) فإنّه قد یوجد فیه شیء من ذلک لکن لم یبلغ شاؤه ولما کان الأمر علی هذا الوجه توجهنا إلیه برهه من الزمان ومده من الأوان وقد وفّق الله تعالی للتأمل والتدبر فی جلّ ألفاظه واستخراج معانیه وتزیین (کذا) جوانبه بما یلائم وحلّ ألفاظه فیها بما یوافق ویوجه إلینا جمع من الأصحاب واشتغلوا به وبینا نحن فی ذلک إذ زیّن مجلسنا الإمام الهمام فخر الأنام فائق الأقران الأفضل الأکمل جامع أنواع الفضائل ملک العلماء قدوه الفقهاء مولانا بدر المله والدین داود بن المرحوم السعید فیلغ بک بن المرحوم سلام الرومی الکاتی أدام الله فضله فیشرق مجلسنا بحضوره واقتبسنا من نوره وکان أدام الله فضائله یفید ویستفید ویبتدیء من ذلک ویعید فسمع منّا معظم کتاب الکشّاف سماع تحقیق وإتقان وتدقیق وإیقان فوجدته متفنناً مکثراً (؟)// فی أنواع العلوم ذا دربه (؟ درایه؟) وتحقیق فی أنواع الفضائل لم (کذا: لمّا)یتسنح له سفر (؟) مبارک نحو مولده ومسقط رأسه حفظه الله فیه وجعله راشداً مهدیاً وجعل قلوب الطالبین متوجّهاً إلیه لیقتبسوا من أبواب علومه ویغترفوا من بحار فنونه لیبقی العلم وینتفی الجهل فلا یتخذ الناس رؤوساً جهالاً فاستجاز منّا فاستخرت الله تعالی وأجزته أن یروی عنّی کتاب الکشّاف بتمامه ویدرّس للطالبین المتوجهین فإنّه مطّلع علی حاقّ معناه وفصوص (خصوص) فحواه ثمّ إنّه أدام الله فضائله سمع منّی فی المجلس کتباً کثیره فی التفسیر والحدیث والفقه وغیرها فأجزت له أدام الله فضائله أن یروی عنّی مصنّفاتی وسائر مستجازاتی ومرویّاتی مما ثبت لدیه وصحّ عنده وهو أدام الله فضائله ممّن لا یحتاج إلی اشتراط رعایه ما یجب رعایته فی البحث معه والروایه فإنّه یراعی ذلک لا محاله والمرجوّ أن یذکرنا فی صالح دعائه [فی] مظانّ الإجابه ولا ینسانا فی ذلک، کتب هذه الأحرف أضعف عباد الله تعالی وأحوجهم إلیه أحمد بن الحسن الجاربردی حامداً لله تعالی ومصلیاً علی خیر خلقه محمد وآله أجمعین.
کما اینکه در طول این یادداشت دیدیم جاربردی سهم مهمی در انتقال و تدریس و تدرس و انتقال اجازات کتاب کشاف داشته و می دانیم که او خود حواشی مشهوری بر کشاف دارد که موجود است. او که نام کاملش فخرالدین أحمد بن الحسن بن یوسف الجاربردی است(د. رمضان ۷۴۶ در تبریز)، از عالمان تبریز در اوائل سده هشتم است و بر مذهب شافعی. در منابع از تعلق خاطر او به کتاب کشاف نوشته اند و اینکه مکرر آن را بر شاگردان بر می خوانده است. شرح احوال او در کتابهای طبقات شافعیان هست و نیز در مقدمه کتاب چاپ شرح منهاج بیضاوی او در اصول فقه با عنوان السراج الوهاج فی شرح المنهاج و می دانیم نزد همین بیضاوی هم تحصیل علم کرده بوده است. او به علوم عقلی شهرت داشت.
نسخه های دیگر در همان کتابخانه:
ش ۳۷۵: آخر جمادی الأولی ۷۸۴ ق.
۳۸۲: نسخه کهنه سال
۳۸۴: غره ذی القعده ۷۳۲ در موصل. بر روی نسخه منقول منه آمده که با نسخه مؤلف یعنی زمخشری مقابله شده در مشهد أبی حنیفه و پایان مقابله در ۱۳ شعبان ۶۲۷ . می دانیم که زمخشری آثارش را به مزار ابو حنیفه در بغداد وقف کرده بوده است.
ش۳۸۵: ۸۲۹ ق
ش ۳۸۹: سلخ شوّال ۷۳۹ ق.
ش ۲۱۴ در لاله لی: ۲۶ ربیع الآخر ۷۴۰
همان ش ۲۱۶: ۷۱۸ ق بر اساس نسخه مؤلف به خط او “الموقوفه بمشهد الإمام الأعظم أبی حنیفه رضی الله عنه وعن أصحابه”. وبعد در همان تاریخ در مدرسه صادقیه بغداد مقابله با نسخه مؤلف تمام شده
– آیاصوفیا ش ۲۴۳: برگ آخر: علّق هذا الکشاف عن حقائق التنزیل لنفسه لیلاً ونهاراً العبد الضعیف علی بن محمد بن ابراهیم الصفدی مولداً الدمشقی موطناً بعد أن رمته المقادیر الالهیه بسمرقند العجم وأقام بها قریباً من عشر سنین وسمع الکشّاف بقراءه بعض الفضلاء علی سیدنا الإمام العالم العلامه خواجه عبد الأول عظیم سمرقند وعالمها وهو من أولاد صاحب الهدایه رحمهما الله وبرّد مضجعیهما بمنّه وکرمه ووافق الفراغ منه صبیحه یوم الجمعه الرابع من شهر صفر سنه أربع وعشرین وثمان مائه غفر الله له ولوالدیه ولمن دعا له بالمغفره وترحّم علیه ولمن نظر فیه وملکه والحمد لله الذی بنعمته تتمّ الصالحات وصلّی الله علی سیّدنا محمد أفضل الصلوات وعلی آله وصحبه أجمعین إلی یوم الدین
– همان، ش ۲۴۴: نسخه یمنی قرن یازدهم با گواهی ها و نیز یک اجازه در برگ اول آن: نام آن الکاشف لحقائق غوامض التنزیل وعیوب الأقاویل من وجوه التأویل است کما اینکه معمولاً زیدیان کتاب را بدین نامش و نه الکشاف می خوانند. نسخه کامل در دو جزء در یک مجلد (نک: مقاله مشترک من و زابینه اشمیتکه درباره کشاف زمخشری).
– آیاصوفیا ش ۲۴۷: ج ۲٫ نسخه ای از روی نسخه شهاب الدین الخوافی؛ کاتب: محمد بن کمال الشافعی ببلغار یوم الخمیس الخامس من رجب سنه إحدی وستین وسبعمائه
– ش ۲۴۸: نقل من نسخه نسخ من خطّ المصنّف
– ش ۲۵۲: ج ۱٫ اول رجب ۷۶۰ . اما کمی نسخه متأخرتر به نظر می رسد.
حسن انصاری
حلقه کاتبان