میراث مکتوب – دکتر حسن انصاری در سایت حلقۀ کاتبان، نقدی بر نسخه‌ای نفیس از غنیه النزوع نوشته است که نسخه برگردان این اثر توسط کتابخانۀ مجلس منتشر شده است.
حسن انصاری در این نقد می نویسد:
اخیراً به همت کتابخانه مجلس، نسخه برگردان کتاب غنیه النزوع ابن زهره در تهران و با عنایت دوست دانشمندم آقای رسول جعفریان و به طرزی شایسته منتشر شده است.
مقدمۀ این چاپ را آقای عمادی حائری نوشته اند. متأسفانه بر روی جلد و مقدمه کتاب خطاهایی در قرائت تاریخ نسخه صورت گرفته که آن را برای روشن شدن بیشتر موضوع در اینجا مطرح می کنم.
این نسخه کتابت نیمه ذی الحجه سال ۶۱۴ ق است. خواجه سالها بعد این نسخه را در اختیار گرفت و در سال ۶۲۹ ق آن را نزد دانشمند برجسته امامی سالم بن بدران به قرائت و بحث می خواند؛ بیشتر مطالب جزء دوم آن را که در اصول فقه است و نیز تمامی جزء سوم آن را که در فقه است. بنابراین محقق طوسی، کلامیات آن را نزد سالم بن بدران فرا نگرفته بوده است. سالم بن بدران بعد از اتمام قرائت، اجازه و آنهایی به خواجه طوسی می دهد در ۱۸ جمادی الآخره سال ۶۲۹٫ می دانیم که گاه خواندن نسخه ها نزد استاد همراه بوده با مقابله نسخه با نسخه ای دیگر و یا اصل آن. این کاری است که خواجه طوسی در وقت قرائت کتاب نزد استادش انجام داده بوده و بر روی نسخه محل گفتگو مقابله ها را سامان داده بوده است.
وی درست در پایان نسخه کتاب، در پایان جزء سوم، اشاره می کند به این نکته که قسم سوم کتاب را با نسخه صحیحه ای مقابله کرده و تاریخ گواهی او اینجا جمادی الأولی سال ۶۲۹ ق است. محتملاً اواخر آن ماه و بعد هم ماه بعد؛ یعنی درست در هجدهم ماه بعد استاد، یعنی سالم بن بدران برای او اجازه ای را بر آغاز جزء سوم نگاشته که چنانکه گفتیم اشاره به قرائت خواجه نزد او دارد و تاریخش ۱۸ جمادی الآخره سال ۶۲۹ ق است. در این زمان خواجه طوسی سی و دو سال داشته و خود دانشمند برجسته ای قلمداد می شده و به همین دلیل هم سالم بن بدران از او با تعابیر برجسته ای مانند «الإمام الأجل العالم الأفضل الأکمل البارع المتقن المحقق نصیر المله والدین وجیه الاسلام والمسلمین سند الأئمه والأفاضل مفخر العلماء والأکابر…» یاد می کند.
حال ببینیم در مقدمه و بر روی جلد کتاب غنیه، چاپ عکسی تهران چه آمده است:
آقای عمادی، که سعیشان در انتشار کتاب مشکور باد، آن را با مقابله خواجه طوسی در ۶۲۴ ق و اجازه سالم بن بدران به او در ۶۱۹ ق معرفی و منتشر کرده اند و بعد البته به دلیل بدخوانی در تاریخ مقابله و گواهی خواجه، نوعی تفسیر را برای این لازم دانسته اند که چطور خود نسخه در نیمه ذی الحجه سال ۶۱۴ کتابت شده اما مقابله خواجه در جمادی الأولی سال۶۱۴ ق. پس باید گواهی خواجه را در ۶۲۴ ق دانست و الا مشکل در ترتیب و ترتب ماههای قمری پیش می آید (نک: پاورقی صفحه ۳۱ مقدمه، شماره ۴).
در حالی که تاریخ گواهی خواجه چنین باید خوانده شود: «فی جمادی الأولی سنه تسع عشرین ستمائه». ایشان در اینکه عشر (که ظاهراً چنین می نماید) را باید در گواهی خواجه به درستی عشرین خواند بر صواب است اما دلیل ایشان و خوانش ایشان از تاریخ نادرست است.
در این دست گواهی ها نوع وصل کردن دهه با سال عموماً چنین بوده و اتصال عشر و ستمائه گواه آن است که تاریخ عشرین ستمائه درست است. مشکل خوانش ایشان اینجا علاوه این است که در گواهی خواجه تسع را اربع خوانده اند.
خواجه طوسی طبعاً در هنگام قرائت متن بر استادش سالم بن بدران دست به مقابله همزمان زده و بعد از مدتی بسیار کوتاه هم سر فرصت، استاد شاگرد دانشمندش را به این اجازه مفتخر کرده بوده است. تعابیری که او از شاگرد دارد درست متعلق به زمانی است که شاگرد خود در سنین پختگی علمی بوده و طبعاً متعلق به سن بیست و دو سالگی خواجه نبوده است. از دیگر سو، معمولاً چنین نیست که نسخه ای را بر استادی برخوانند و بعد از گذشت سالیانی (اینجا بر اساس قرائت ایشان، بعد از گذشت ۵ سال) آن را با نسخه ای مقابله کنند و گواهی نویسند. به هر حال خوانش آقای عمادی نادرست بوده و موجب این اشکالات شده است.
درباره این نسخه و مسائل متعلق به مذهب خواجه و آموزشهای او نکات دیگری هم از سالها پیش گردآورده ام که انشاء الله وقتی آن را در اختیار خوانندگان قرار خواهم داد؛ از آن جمله است بحثی درباره این نسخه از کتاب غنیه و بحث در اصالت آن و نیز بدخوانی منابعی (گویا حتی علامه مجلسی در اجازات؛ مگر آنکه آن را غلط نسخه بدانیم) و نیز مرحوم مدرس رضوی که تاریخ اجازه را ۶۱۹ ق فرض کرده اند و به همین دلیل تحقیقات جدید تاریخ ورود خواجه را به قلاع اسماعیلی خیلی زودتر فرض کرده اند (۶۲۴ و یا حتی بعد از ۶۱۹ ق). در حالی که او بعد از ۶۲۹ ق و ظاهراً تنها اندکی قبل از رجب ۶۳۲ ق (یا این حدود) به آنان پیوسته است. طبعاً این اختلاف موجبات تفسیرهای غلطی شده که آن را در مقاله پیشگفته به بحث گزارده ایم؛ ولله الحمد أولاً وآخراً.
منبع: سایت حلقه کاتبان به نشانی http://ansari.kateban.com/index.php
حسن انصاری در این نقد می نویسد:
اخیراً به همت کتابخانه مجلس، نسخه برگردان کتاب غنیه النزوع ابن زهره در تهران و با عنایت دوست دانشمندم آقای رسول جعفریان و به طرزی شایسته منتشر شده است.
مقدمۀ این چاپ را آقای عمادی حائری نوشته اند. متأسفانه بر روی جلد و مقدمه کتاب خطاهایی در قرائت تاریخ نسخه صورت گرفته که آن را برای روشن شدن بیشتر موضوع در اینجا مطرح می کنم.
این نسخه کتابت نیمه ذی الحجه سال ۶۱۴ ق است. خواجه سالها بعد این نسخه را در اختیار گرفت و در سال ۶۲۹ ق آن را نزد دانشمند برجسته امامی سالم بن بدران به قرائت و بحث می خواند؛ بیشتر مطالب جزء دوم آن را که در اصول فقه است و نیز تمامی جزء سوم آن را که در فقه است. بنابراین محقق طوسی، کلامیات آن را نزد سالم بن بدران فرا نگرفته بوده است. سالم بن بدران بعد از اتمام قرائت، اجازه و آنهایی به خواجه طوسی می دهد در ۱۸ جمادی الآخره سال ۶۲۹٫ می دانیم که گاه خواندن نسخه ها نزد استاد همراه بوده با مقابله نسخه با نسخه ای دیگر و یا اصل آن. این کاری است که خواجه طوسی در وقت قرائت کتاب نزد استادش انجام داده بوده و بر روی نسخه محل گفتگو مقابله ها را سامان داده بوده است.
وی درست در پایان نسخه کتاب، در پایان جزء سوم، اشاره می کند به این نکته که قسم سوم کتاب را با نسخه صحیحه ای مقابله کرده و تاریخ گواهی او اینجا جمادی الأولی سال ۶۲۹ ق است. محتملاً اواخر آن ماه و بعد هم ماه بعد؛ یعنی درست در هجدهم ماه بعد استاد، یعنی سالم بن بدران برای او اجازه ای را بر آغاز جزء سوم نگاشته که چنانکه گفتیم اشاره به قرائت خواجه نزد او دارد و تاریخش ۱۸ جمادی الآخره سال ۶۲۹ ق است. در این زمان خواجه طوسی سی و دو سال داشته و خود دانشمند برجسته ای قلمداد می شده و به همین دلیل هم سالم بن بدران از او با تعابیر برجسته ای مانند «الإمام الأجل العالم الأفضل الأکمل البارع المتقن المحقق نصیر المله والدین وجیه الاسلام والمسلمین سند الأئمه والأفاضل مفخر العلماء والأکابر…» یاد می کند.
حال ببینیم در مقدمه و بر روی جلد کتاب غنیه، چاپ عکسی تهران چه آمده است:
آقای عمادی، که سعیشان در انتشار کتاب مشکور باد، آن را با مقابله خواجه طوسی در ۶۲۴ ق و اجازه سالم بن بدران به او در ۶۱۹ ق معرفی و منتشر کرده اند و بعد البته به دلیل بدخوانی در تاریخ مقابله و گواهی خواجه، نوعی تفسیر را برای این لازم دانسته اند که چطور خود نسخه در نیمه ذی الحجه سال ۶۱۴ کتابت شده اما مقابله خواجه در جمادی الأولی سال۶۱۴ ق. پس باید گواهی خواجه را در ۶۲۴ ق دانست و الا مشکل در ترتیب و ترتب ماههای قمری پیش می آید (نک: پاورقی صفحه ۳۱ مقدمه، شماره ۴).
در حالی که تاریخ گواهی خواجه چنین باید خوانده شود: «فی جمادی الأولی سنه تسع عشرین ستمائه». ایشان در اینکه عشر (که ظاهراً چنین می نماید) را باید در گواهی خواجه به درستی عشرین خواند بر صواب است اما دلیل ایشان و خوانش ایشان از تاریخ نادرست است.
در این دست گواهی ها نوع وصل کردن دهه با سال عموماً چنین بوده و اتصال عشر و ستمائه گواه آن است که تاریخ عشرین ستمائه درست است. مشکل خوانش ایشان اینجا علاوه این است که در گواهی خواجه تسع را اربع خوانده اند.
خواجه طوسی طبعاً در هنگام قرائت متن بر استادش سالم بن بدران دست به مقابله همزمان زده و بعد از مدتی بسیار کوتاه هم سر فرصت، استاد شاگرد دانشمندش را به این اجازه مفتخر کرده بوده است. تعابیری که او از شاگرد دارد درست متعلق به زمانی است که شاگرد خود در سنین پختگی علمی بوده و طبعاً متعلق به سن بیست و دو سالگی خواجه نبوده است. از دیگر سو، معمولاً چنین نیست که نسخه ای را بر استادی برخوانند و بعد از گذشت سالیانی (اینجا بر اساس قرائت ایشان، بعد از گذشت ۵ سال) آن را با نسخه ای مقابله کنند و گواهی نویسند. به هر حال خوانش آقای عمادی نادرست بوده و موجب این اشکالات شده است.
درباره این نسخه و مسائل متعلق به مذهب خواجه و آموزشهای او نکات دیگری هم از سالها پیش گردآورده ام که انشاء الله وقتی آن را در اختیار خوانندگان قرار خواهم داد؛ از آن جمله است بحثی درباره این نسخه از کتاب غنیه و بحث در اصالت آن و نیز بدخوانی منابعی (گویا حتی علامه مجلسی در اجازات؛ مگر آنکه آن را غلط نسخه بدانیم) و نیز مرحوم مدرس رضوی که تاریخ اجازه را ۶۱۹ ق فرض کرده اند و به همین دلیل تحقیقات جدید تاریخ ورود خواجه را به قلاع اسماعیلی خیلی زودتر فرض کرده اند (۶۲۴ و یا حتی بعد از ۶۱۹ ق). در حالی که او بعد از ۶۲۹ ق و ظاهراً تنها اندکی قبل از رجب ۶۳۲ ق (یا این حدود) به آنان پیوسته است. طبعاً این اختلاف موجبات تفسیرهای غلطی شده که آن را در مقاله پیشگفته به بحث گزارده ایم؛ ولله الحمد أولاً وآخراً.
منبع: سایت حلقه کاتبان به نشانی http://ansari.kateban.com/index.php