میراث مکتوب – درباره حاصل‌المسائل باید گفت که نسخه‌های آن موجود است و گویا تاکنون چاپ نشده و در مقدمه آن می‌گوید که پیشتر مسائل حنین بن اسحاق در طب را تلخیص کرده بوده و حال در حاصل المسائل می‌خواهد آن را از زوائدی بیشتر خالی کند تا ساده‌تر مورد استفاده طالب علمان جوان قرار گیرد.
اینک نسخه‌ای را اینجا معرفی می کنیم که آن را در مجموعه پرتو پاشا در استانبول (ش ۶۱۷) دیده ام؛ نسخه‌ای که کاتب در بخشی از آن از روی خط غضنفر تبریزی مطالبی مهم و ارزشمند در حکمت نقل کرده و متضمن منتخباتی از غضنفر از فلسفه ابن سینا و نیز مطالبی و گفتارهایی از خود اوست که در آن اشاراتی می رود به دیگر تألیفات غضنفر در حکمت: از جمله اینکه او در رساله ای که نامش انوار الأفکار بوده و در این نسخه از آن یاد می‌شود به آرای مخالف با مشهور حکماء پرداخته بوده است. کاتب نسخه حاضر گفتاری از غضنفر تبریزی نقل می‌کند که در آن غضنفر به این کتابش اشاره می کند و آنگاه غضنفر فصولی را از کتاب المباحثات ابن سینا نقل می‌کند که تأیید می‌کرده است آنچه را او در انوار الأفکار درباره آرای متفاوت با آنچه میان حکماء مشهور است آورده و تقریر کرده بوده است. در دنباله باز نقلهایی می آید از ابن سینا از جمله از النجاه او. از انوار الأفکار او ظاهراً نسخه ای موجود نیست اما از همین چند برگی که در نسخه حاضر دیده می شود ما با بخشی از مطالب آن و منش فلسفی غضنفر و دیدگاهش درباره آرای ابن سینا به ویژه با استناد به المباحثات او آشنایی می یابیم.
کاتب در آغاز، مطالب منقول از غضنفر را این گونه آغاز می کند (در برگ ۴۰ ب): «نقلت من خطّ الحکیم العظیم التام الطباع فخر الحقّ والدین المعروف بالغضنفر التبریزی قدس الله سرّه. هذه فصول من کلام رئیس فلاسفه الإسلام یتضمّن تنبیهات علی صحه بعض ما قرّرناه من جمله ما خالف المشهور فی رساله أنوار الأفکار فعلّها من المباحثات المنسوب جمعها إلی تلمیذه الحکیم الأجلّ بهمنیار وهی اثنا عشر فصلاً …
باز در برگ ۴۴ب، اشاره دارد به همین کتابش: «… علی ما أوردت جمله منها فی رساله أنوار الأفکار وبسطت القول فی شرحها وایضاحها ثمّ بعد مضی سنین کثیره وجدت فی هذه الفصول التی نقلتها من المباحثات إشاره إلی الحجه التی کانت قد سبقت إلی ذهنی فی ابتداء التحصیل علی بطلان المذهب المشهور …» و باز در برگ ۴۷ ب: «… وقد قررناها فی رساله أنوار الأفکار …»
اینجا نشان می‌دهد که انوار الأفکار را غضنفر در ایام تحصیل و تعلم فلسفه تحریر کرده بوده و سالها بعد به متن المباحثات ابن سینا برخورد کرده است. همینها گوشه ای از شیوه تعلیم و تعلم فلسفه و نیز نسخه پردازی های آثار ابن سینا را در دوران فخر رازی و اندکی بعد نشان می دهد.
در برگ ۵۰ الف نقل از النجاه آمده است: «قال فی کتاب النجاه». بحث تازه ای است و باز در دنباله دائماً ارجاع می دهد به همین رساله انوار الأفکار خود. غضنفر در دنباله در برگ ۵۱ب می نویسد: «فمن أراد تحقیق هذه الأصول فعلیه برساله أنوار الأفکار إن کان قلیل البضاعه ضعیف المشارکه فی هذا الفنّ متوسطاً فی الإستعداد والقابلیه أو أرفع من حدّ التوسط فیه وإن کان متوسطاً فی المشارکه والاستعداد أو جاوز حدّ التوسط فیهما فعلیه تتبع اللطائف والنکت التی قد یعتزّ بها رئیس فلاسفه الإسلام من جمله مقالاته وتقریر الرموز والألغاز المغرقه فی مصنّفاته //۵۲ الف: والله أعلم وأحکم».
در بحث دیگر درباره حدوث نفس مطالبی عرضه می کند و باز از انوار الأفکارش نام می برد. در ۵۳ ب: بحث تناهی ابعاد را از شیخ الرئیس نقل می کند و در ۵۵ الف: «طریقه فی اثبات العله الأولی…»
در ص ۵۹ب، پایان گفتار است و در حاشیه نوشته شده: «تمت (؟) الرساله المولویه فی حقیقه الواجب الوجود والوجوب».
این عنوان باید مربوط باشد به آخرین بخش از این مطالب که درباره علت اولی سخن می گوید و باز مطالبی است که کاتب از غضنفر نقل کرده است.
بدین وسیله از طریق این نسخه ما با بخشهایی از استنساخات غضنفر تبریزی؛ این بار در خصوص آثار ابن سینا و نیز بخشی از مطالب خود او درباره مسائل مختلف حکمی و انظار ویژه اش و بازخوانی او از حکمت سینوی آشنایی می یابیم. انوار الأفکار را باید اثری مهم تلقی کرد که اندکی بعد از دوران فخر رازی نوشته شده و در آن احتمالاً به انتقادات فخر رازی هم به ابن سینا واکنش نشان داده بوده است. امید که اطلاعی درباره وجود نسخه ای از آن به دست آید. به هر حال از همین نسخه حاضر هم می شود با گرایشات فلسفی غضنفر و بالمآل با مکتب تبریز بیشتر آشنایی یافت.
در نسخه پرتو پاشا مطالب و کتابهای دیگری هم هست که در نوشته ای دیگر بدان خواهیم پرداخت. همینک نویسنده این سطور تصحیح چند برگ منقول از غضنفر را در دست تصحیح دارد. در مقدمه امید می برم که اندیشه های حکمی او را در این نسخه مورد تحلیل قرار دهم.
حسن انصاری
منبع: حلقه کاتبان