دکتر محمد معین در نهم اردیبهشت در حوالی رشت دیده به جهان گشود و روز سه شنبه ۱۷ شهریور سال ۱۳۲۱ از پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات پارسی» دفاع کرد. پایان‌نامه او با راهنمایی ابراهیم پورداوود با قید «بسیار خوب» پذیرفته شد و محمد معین به عنوان نخستین فارغ‌التحصیل دوره دکتری ادبیات فارسی در ایران شناخته شد. از آن پس به سمت دانشیار و سپس به سمت استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» در دانشکده ادبیات برگزیده شد. از آغاز سال ۱۳۲۵ شمسی که چاپ لغتنامه دهخدا طبق قانون، در مجلس شورای ملی آغاز شد، دکتر معین به همکاری علی‌اکبر دهخدا برگزیده شد.
در دی ماه ۱۳۳۴ با موافقت علی‌اکبر دهخدا، سازمان لغتنامه از منزل شخصی دهخدا به مجلس شورای ملی منتقل شد و طبق وصیت نامه دهخدا، دکتر معین به ریاست امور علمی آن سازمان منصوب گردید. در اسفند ۱۳۳۶ سازمان مذکور به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران انتقال یافت و طبق اساسنامه مصوب شورای دانشگاه، ریاست سازمان لغتنامه به عهده دکتر محمد معین گذاشته شد.
وی آثاری چون فرهنگ فارسی معروف به فرهنگ معین، جلد اول حافظ شیرین سخن ، شاهان کیانی و هخامنشی در آثار الباقیه، شماره هفت و هفت پیکر نظامی، دانشنامه علائی تألیف ابن‌سینا، علم برین، شرح قصیده ابوالهیثم. سدید الدین محمد عوفی. جوامع الحکایات و … را تألیف و تصحیح کرده است.
فرهنگ معین یکی از فرهنگ‌های مهم واژگان فارسی است که اولین بار در سال ۱۳۵۰ پس از فوت دکتر محمد معین به همت دکتر جعفر شهیدی به چاپ رسید.
آنچه در ادامه می آید گفت و گوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب با استاد محمد روشن است که سالها در کنار مرحوم دکتر محمد معین به تدوین فرهنگ مبادرت کرده است.
به عنوان پرسش نخست از سابقه آشنایی خود با مرحوم دکتر معین و همکاری با ایشان در جهت تدوین فرهنگ بگویید؟
آشنایی من با مرحوم استاد معین به واسطه آشنایی با دکتر پورداود صورت گرفت. مرحوم دکتر پورداود احترام بسیاری را برای دکتر معین قائل بودند. راهنمای بسیاری از کارهای مرحوم معین نیز دکتر پورداود بودند و معین به تشویق مرحوم پورداود کتاب مزدیسنا و تأثیر آن در ادب پارسی را تألیف کرد. همه می دانند که مرحوم معین اولین فردی بودند که در ایران دکترای ادبیات فارسی گرفتند و بعد از ایشان، دکتر حسین خطیبی مدرک دکتری را اخذ کردند. یکی از ویژگی های مرحوم استاد معین این بود که حافظه بسیار شگفت آوری داشت و این موضوع در تدوین فرهنگ به او بسیار کمک می کرد.
دکتر معین چه روش هایی را برای تدوین فرهنگ برگزیده بودند؟
زمانی که من خدمت ایشان رسیدم، ایشان مشغول گردآوری مقاله هایشان بودند. در چاپ اول فرهنگ که انتشارات زوار آن را منتشر کرد، یازده گونه فرهنگ، واژه نامه و فهرست گردآوری شد اما متأسفانه دکتر مهدخت معین این راه را ادامه ندادند. فرهنگ معین که هم اکنون به چاپ رسیده است چاپ دوم است و در فرهنگ اول ریشه شناسی واژه ها انجام شد و کارهای نابی به کوشش استاد معین صورت گرفت.
از دیدگاه شما چه تفاوت هایی میان کار علامه دهخدا و دکتر معین در کار تدوین فرهنگ و لغتنامه وجود دارد؟
البته کار مرحوم دهخدا بسیار شاخص بود. دهخدا یک استثنا در تاریخ کشور ما بود و اگر در زندگی دهخدا دقت کنید همیشه سخت کوش، زحمت کش و مبتکر بوده است و خود را در یک کار محدود نمی کرد و از این لحاظ تفاوت های زیادی با معین داشت.
مرحوم استاد معین اعتقاد داشتند کار تدوین فرهنگ باید به صورت گروهی انجام شود و در این مورد از دانشجویان خود بسیار کمک می گرفتند. خود ایشان تا چه اندازه بر تدوین فرهنگ نظارت می کردند؟
نمایه ها به خواست استاد دکتر معین فیش بندی می شدند. ایشان میز بزرگی را در اختیار دانشجویان قرار داده بودند که زیر نظرشان به امر تحقیق مشغول می شدند.
یعنی شما برای همکاری برای تدوین این فرهنگ به منزل دکتر معین می رفتید؟
من هفته ای سه روز به منزل ایشان می رفتم. مرحوم معین کتابخانه ای را در طبقه دوم منزل خود داشتند و من به آنجا می رفتم و فیش ها را در یک مقوا مرتب می کردم. استاد معین فیش برداری ها را به کمک شاگردانش انجام می داد. روال بر این بود کارهای فیزیکی را من انجام دهم و کارهای علمی را مرحوم دکتر معین خود انجام دهند.
تحصیلات آکادمیک دکتر معین تا چه اندازه بر روی فعالیت ایشان بر روی تدوین فرهنگ تأثیرگذار بود؟
مایه کار دکتر معین سواد علمی ایشان بود و به نقایص فرهنگ ها توجه زیادی داشت و در آوانگاری جسارت خاصی نشان می داد. آشنایی او با زبان هایی مانند فرانسه و فرهنگ هایی مانند لاروس سبب شد فرهنگ او با سایر فرهنگ ها متفاوت باشد.
از علامه دهخدا چیزی در ذهن دارید؟
متأسفانه خیر. به گمانم ششم یا هفتم اسفند بود که ایشان به رحمت خدا رفتند و مراسم ایشان به دلیل افکار ملی که داشتند بسیار غریبانه برگزار شد.
در این مدت با موسسه دهخدا همکاری داشته اید؟
خیر. متأسفانه
یعنی بیشترین همکاری شما در آن دوره با بنیاد فرهنگ بوده است؟
بله بنده دو سال با مرحوم خانلری مکاتبه می کردم و زمانی که به تهران آمدم در مدرسه دکتر فاطمه سیاح به تدریس پرداختم و برنامه من به گونه ای بود که باید هفته ای سه روز به بنیاد می رفتم. اوائل مرحوم استاد مینوی نیز تشریف می آوردند و بعدها مرحوم پروین گنابادی. دکتر ابوالقاسمی هم مسئول بخش فرهنگ نویسی بود. فرهنگ تا حرف «د» با همان نمونه پاراف مینوی ادامه یافت اما پس از آن تغییر کرد.
پس از پیروزی انقلاب نیز در بنیاد فرهنگ حضور داشتید؟
بعد از انقلاب 13 تن را اخراج کردند و من را با 22 سال سابقه کار بازنشسته شدم، البته آن 13 نفر هم بعدها به پژوهشگاه رفتند و یا استاد دانشگاه شدند.
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی