استفاده از نام مستعار در مطبوعات ایران از همان آغاز که روزنامه به معنای مدرن شکل گرفت جای خود را در میان مولفان باز کرد.
در این بین دکتر محسن جعفری مذهب دیدگاه متفاوتی به مستعارنویسی دارد و مستعارنویسی را ماجراجویی می داند.
مشروح گفت و گو با دکتر محسن جعفری مذهب را در ادامه می خوانید.
درباره تاریخ مستعارنویسی کمی برای ما صحبت کنید.
نخست این موضوع باید روش شود که مستعار نویسی ماجراجویی است. البته بعضی می خواهند پاستوریزه با این موضوع برخورد کنند. برای مثال زنده یاد ایرج افشار به اقرار خودش نام های مستعار بسیاری داشته که ده اسم مستعارش فاش شده است. استاد افشار در گفت و گویی که با سید فرید قاسمی داشته است، که این گفت و گو در بخارا به چاپ رسیده به 6 یا 7 نام مستعار خود اشاره کرده است. لذا نتیجه می گیریم ایرج افشار از مستعارنویسی هراسی نداشته و به کسی توصیه نمی کند که الزامأ با اسم خودش بنویسد. البته گاه مستعارنويسي بدليل كثرت حضور نوشته هاي يك نفر در يك نشريه است كه ناپسند بنظر مي آيد. گاه استفاده از نام مستعار براي پوشاندن اين نقطه ضعف است. نويسندۀ مشهوري در يك نشريه از سيزده نام اصلي و غير مشهور و مستعار و … استفاده كرده و يك تنه نشريه اي را منتشر كرد.
کمی دربارۀ سابقۀ این فرهنگ برای ما صحبت می کنید؟
مستعارنویسی كهن همان تخلص است. در گذشته کسی فردی به نام سعدی نمی شناخت. برای مثال اگر می گفتند مصلح الدین شیرازی افراد بسیاری با این نام در شیراز بودند. برخی حقیقی و شناخته شده بودند و برخی را نمی شناختند. به عبارت دیگر در زمانۀ سختی که روحیۀ نقد پذیری کم است، برخی نمی توانند سکوت کنند و به هر زبانی نقدی را منتشر کنند . مستعارنویسی کاری غیر اخلاقی نیست و ماجراجویی است مانند پریدن به یک رودخانه. ماجراجویی با افتخار و مرگ همراه است و مستعارنویسی نیز تبعات خودش را دارد. «مکر» یعنی پنهان کردن هر چیزی که دشمن می تواند از آن استفاده کند. این مکر ابتدا شاید نظامی بوده است ولی در جنگ فرهنگی هم می توان مکر کرد. کسی که تانک ندارد می تواند تک تیرانداز باشد. اسم مستعار مانند تک تیرانداز در گوشه ای پنهان می شود چون تانک ندارد. جالب آنكه آنان كه تانك دارند، تك تيراندازي را جوانمردانه نميپندارند. در جنگ برابر، دو ارتش مقابل هم می ایستند و با شمشیر با هم مبارزه می کردند ولی هم اکنون خدعه های نظامی، فریب ها و نیرنگ ها به وجود می آید طرف مقابل حق دارد برای خود اسم رمز درست کند. در نبرد میان روشنفکران با دولت، بین آزادی و دیکتاتوری، به دلیل اینکه بازی جوانمردانه نیست، صحبت از غیر اخلاقی بودن مستعارنویسی بی ربط است.
به عقیدۀ شما یکی از دلایل منتقدان برای استفاده از اسم مستعار نبود فضای آزاد برای آشکار سازی نواقص یک اثر نیست؟
به عقیدۀ من هیچ گاه آزادی كامل نبوده است. هيچ دولتي آزادي گفتن هر چيزي را نميدهد. آزادی بیان در کشور و مطبوعات بوده است ولی امنیت آزادی بیان را نداشته ایم و برای همین گاهی مؤلفان مجبور می شوند به خودسانسوری روی بیاورند. بنابراین باید پیشگیری کرد و مثلا از اسم مستعار استفاده می کنیم. بهترین راه برای مقابله با کسانی که بازی جوانمردانه را رعایت نمی کنند این است که در آن بازی با آنها شرکت نکنیم. آمبروز بیرس روزنامه نگار و طنزنویس آمریکایی در يادداشتهاي طنزي كه مذهب و سیاست آمريكاييان را به تمسخر می گیرد، از اسم مستعار استفاده می کند. حتي نامش در چاپ اول کتاب «فرهنگ شیطان» (كه مجموعه اي از همان يادداشتهاي طنز است) نمي آيد. در واقع در زمانی که در جامعه مثلأ دموكراتيك آمریکا، نظام حاکم نمی توانند این طنزها را بپذیرد در چاپ اول کتاب نام خودش را درج نمی کند. دوران زندگی بیرس در سال 1906 مصادف است با انقلاب مشروطه در ایران که یکی از طنزنویس ها ما دهخدا است و شباهت هایی میان چرند و پرند دهخدا و بیرس است و شايد دهخدا به نوعی متأثر از بیرس است.
چه مصداق های دیگری برای مستعارنویسی می توانید ذکر کنید؟
در سال 1332 نشریه ای داریم که در عرض دو ماه با 32 نام منتشر شده است. از آنجایی که سیستم وزارت فر هنگ با مجلات آزادی خواه مبارزه می کرده است تمام مجله ها لوگوی خود را تغییر می دادند برای مثال نام »آرمان» تبدیل می شد به «اژدهای زرد»، «اژدهای زرد» می شد «ندای ایران زمین»، «ندای ایران زمین» می شد «رنگین کمان» و همه در یک چاپخانه با یک فونت بوده و تنها عنوان نشريه تغییر می کرد چون تنها چیزی که سبب می شد روزنامه بسته شود عنوان روزنامه یا مجله بود. مسلم این است که زور شهربانی بیشتر از نویسنده بوده و نویسنده مجبور بوده است اسم عوض کند. در واقع مسیر نوشتن مبارزه طلبی است و در میدان مبارزه به میدان مین می روی و یا روی مین می روی و یا از روی مین ها با حیله هايی رد می شوی. همانقدر كه سيستم نظارت پيشرفت ميكند تكنيكهاي فرار از نظارت هم تغيير ميكند و مستعار نويسي تنها يكي از آن تاكتيكهاست.
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی