میراث مکتوب- به افتخار نود و ششمین زادروز استاد فتح‌الله مجتبائی
به هر‌چه خوبتر اندر جهان نظر کردم
که گویمش به تو ماند تو خوبتر ز آنی
دكتر سید فتح‌الله مجتبائی، نویسنده، مترجم، فیلسوف، هندشناس، شاعر، و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، هجدهم آذرماه سال ۱۳۰۶ در تهران، در خاندانی ادب‌دوست و فرهیخته متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در فراهان و اراك به پایان رساند. در سال‌های آخر دبیرستان به واسطۀ دوستی با افسری بنگالی، به نام حفیظ‌الرحمن، که تحصیلاتش در زمینۀ زبان و ادبیّات بنگالی بود با اشعار رابیندرانات تاگور آشنا شد. آشنايی با این چهرۀ فرهنگی نامدار هند و تجانس اشعار او با عرفان ایرانی در زندگی فكری و روحی دکتر مجتبائی چنان تأثيری داشت که او را به سوي فكر و فرهنگ و عرفان هندی و یادگیری زبان سنسکریت و مطالعۀ اوپانيشادها و ادبيات ودایی سوق داد.
دکتر مجتبائی در سال ۱۳۳۲ از دانشكدۀ ادبیات دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. او در دوران تحصیل در دانشگاه تهران از محضر استادانی همچون سعید نفیسی، لطفعلی صورتگر، پرویز ناتل خانلری، محمدباقر هوشیار و احمد زیرک‌زاده بهره برد. پس از پایان تحصیلات دورۀ کارشناسی، در سال ۱۳۳۹ به خارج از كشور اعزام شد و پس از گذراندن یك دورۀ مطالعه و تحقیق در دانشگاه کلمبیا به كشور بازگشت و درسال ۱۳۴۱ به وابستگی فرهنگی ایران در پاكستان و مدیریت خانه‌های فرهنگی ایران در شهر لاهور منصوب شد و تا سال ۱۳۴۴ در آنجا به خدمت فرهنگی و تحقیق مشغول بود.
دكتر مجتبائی، در پاییز سال ۱۳۳۴ به دعوت دانشگاه هاروارد به امریكا سفر كرد و تا سال ۱۳۵۰ در آن دانشگاه به تحصیل در فرهنگ و تاریخ ادیان و زبان‌های باستانی ایران و هند اشتغال داشت و به اخذ درجۀ دكتری در تاریخ ادیان و فلسفه‌های ایران و هند نائل شد. دکتر مجتبائی در سال ۱۳۵۰ به وطن بازگشت و مدتی به تدریس ادبیات فارسی و حكمت شرق پرداخت و در سال ۱۳۵۳ به عنوان رایزن فرهنگی ایران به هند عزیمت کرد و تا پاییز سال ۱۳۵۶ در آن كشور علاوه بر خدمات مربوط به مأموریت فرهنگی خود، به مطالعه و تحقیق در روابط فكری و فرهنگی مسلمانان و هندوان در شبه‌قاره اشتغال داشت و در این زمینه تألیفاتی نیز به صورت كتاب و مقاله منتشر ساخت. دكتر مجتبائی پس از پایان مأموریت به ایران بازگشت و تا زمان بازنشستگی به تدریس تاریخ ادیان، روش‌شناسی و عرفان تطبیقی و تحقیق ادامه داد.
دكتر مجتبائی در طول دوران خدمات فرهنگی خود نزدیك به دویست عنوان كتاب و مقاله و شعر و نقد كتاب به صورت تألیف و ترجمه و تصحیح به زبان‌های فارسی و انگلیسی در ایران و خارج از ایران به چاپ رسانده است که در حوزۀ پژوهش‌های ادبی و عرفانی منحصربه‌فرد است.
او را می‌توانیم ممتازترین هندشناس روزگار معاصر بدانیم که با احاطۀ کم‌مانند بر ساحت‌های گوناگون فرهنگ و تمدن هند و تألیف و ترجمۀ آثار بسیاری، زمینه‌های آشنایی بیشتر و عمیق‌تر ما را با فرهنگ، ادبیات و ادیان شبه‌قارۀ هند فراهم کرده است.
از کتاب‌های ایشان می‌توان به شعر جدید فارسی، چیترا و چند غزل از «باغبان عشق»، بوطیقا ـ هنر شاعری، گزیدۀ اشعار رابرت فراست، عصر طلائی یونان و فلسفه و هنر آن، تاریخ ادبیات ایران، از فردوسی تا سعدی، شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، لغت دری، طوطی‌نامه، رای و برهمن، نحو هندی و نحو عربی، منتخب جوك باسشت، شرح شكن زلف، بنگاله در قند پارسی، تصحیح روضةالعقول، قال و مقال عالمی، ای رفته‌های رفته، شهر زیبای افلاطون و گزیده‌هایی از سروده‌های رابیندرانات تاگور اشاره کرد.
دکتر مجتبائی دربارۀ زندگی خود می‌گوید:
«در زندگی لحظات سختی بر من گذشته است، ولی البته این احوال گذرا و احساسات لحظه‌ای، هرگز و به هیچ روی به گونه‌ای نبود که مسیر زندگانی مرا تغییر دهد. انس و الفت من با این راه و روش چنان مستحکم بوده است که اگر صد بار دیگر هم به دنیا بیایم باز همین راه را که تاکنون رفته‌ام خواهم رفت. تنها شاید در بعضی منازل و مراحلِ آن اندکی بیشتر توقف کنم و یا از بعضی مراحل زودتر بگذرم، امّا به‌هرحال راه همین خواهد بود.»
کسانی که ایشان را می‌شناسند به این امر معترفند که با وجود مراتب بالای علمی و دانش وسیع و با وجود اینکه در زمینه‌های مختلف صاحب‌نظر و دارای اثر و تحقیقات است و عمرش سراسر به تحقیق و تدریس و ترجمه و تألیف گذشته، آرام، خوش‌برخورد، متواضع و شیرین‌سخن است و آنچه دکتر مجتبائی را از دیگران متمایز کرده است نه تنها دانش گستردۀ اوست، بلکه تأثیر شگرفی است که رفتار و حکمت و علم و حافظۀ حیرت‌انگیز و بی‌نظیرش بر اطرافیان دارد.
افتخار می‌کنم که بخت با من یار بود و در فرهنگستان زبان و ادب فارسی فرصتی داشتم تا از همکاری و شاگردی و دوستی و دانش بی‌پایان ایشان بهره‌مند شوم و این آشنایی مجالی بود برای یادگیری درس تواضع و انسانیت.
دکتر مجتبائی عزیز ما چه خوشبختیم که با شما آشنا شدیم. زادروزتان مبارک. بمانید برای فرهنگ و ادب ایران. بمانید برای ما.
جز این دعات نگویم که رودکی گفته‌ست
«هزار سال بزی، صدهزار سال بزی»
شیرین عاصمی
رئیس دبیرخانۀ شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی