میراث مکتوب- کتاب «ملاحظات و محاکمات» (دو لایحه در تحدید حدود ایران و عثمانی)، تألیف میرزا محبعلی‌خان ناظم الملک مرندی یکانلو و با تصحیح و پژوهش دکتر نصرالله صالحی به عنوان اثر برگزیدۀ سیوششمین دورۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران معرفی شد.
دکتر نصرالله صالحی پیش از این نیز همکاری‌های پژوهشی قابل توجهی با مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب دنبال کرده‌اند و مقالات ایشان در شماره‌های متعددی در دو ماهنامه تخصصی گزارش میراث منتشر شده است.
در همین ارتباط، خبرگزاری کتاب ایران، ایبنا گفتگویی را با دکتر صالحی به عنوان یکی از برگزیدگان سیوششمین جایزه کتاب سال داشته و وی در این گفتگو اظهار داشته است:
کتاب «ملاحظات و محاکمات» هفتمین جلد از «مجموعه تاریخ ایران و عثمانی» است. درباره این مجموعه، نحوه شکل‌گیری و چشم‌انداز آینده آن و از اساس اهمیت پرداختن به موضوع روابط ایران و عثمانی توضیح دهید.
نخستین شماره «مجموعه تاریخ ایران و عثمانی» به همت انتشارات طهوری در سال 1387 منتشر شد و نهمین شماره آن اکنون در دست چاپ است. پیش از آغاز انتشار این مجموعه، درباره تاریخ روابط ایران و عثمانی کارهایی به صورت کتاب و مقاله از سوی من منتشر می‌شد، اما از سال یاد شده تصمیم گرفتم با پایه‌گذاری مجموعه مزبور آثار مربوط به حوزه تاریخ ایران و عثمانی را به صورت منسجم و هدفدار دنبال کنم. به این معنی که از بین مسائل بی‌شمار مرتبط با تاریخ ایران و عثمانی تنها بر چند مسئله مشخص متمرکز شوم و از طرفی پایه و اساس کار را بر منابع و متون بگذارم. یعنی آثاری که تا پیش از انتشار، برای پژوهشگران ایرانی کاملاً ناشناخته بود. این مجموعه علی‌رغم تنگناها و دشواری‌های پیش رو در حوزه نشر به ویژه مسئله فروش منابع و متون که مخاطبان خاص دارد، انشاالله ادامه خواهد یافت. اسباب خشنودی است که آثار منتشره مورد توجه پژوهشگران تاریخ به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی قرار گرفته است.
مصحح و پژوهشگر کتاب «ملاحظات و محاکمات» همچنین دربارۀ منابع نوشتای پیرامون اختلافات مرزی ایران و عراق بیان کرد:
در دوران جنگ ایران و عراق و بعد از پایان آن در ایران و خارج از ایران درباره اختلافات مرزی ایران و عراق آثار متعددی به صورت مقاله، کتاب و پایان نامه نوشته و منتشر شد. اگر به منابع بیشتر این آثار نگاه کنید متوجه می‌شود که نویسندگان کمتر به منابع دست اول ارجاع داده‌اند، درست به این علت که بیشتر منابع و متون و به ویژه اسناد مرتبط با حدود ایران و عثمانی هنوز منتشر نشده است. البته در سال‌های اخیر شماری از اسناد و منابع منتشر شده است. به ویژه در ترکیه پژوهش‌های زیادی چه به صورت پایان‌نامه‌های دانشگاهی و چه به صورت کتاب و مقاله از سوی پژوهشگران این کشور منتشر شده است. اما در ایران نه به انتشار منابع، متون و اسناد مربوط به حدود به صورت جدی توجه شده و نه پژوهش‌های مبتنی بر منابع اصیل انتشار یافته است.
البته چند اثر شاخص در این زمینه داریم که باید استثنا کرد. می‌توان گفت بیش از نود درصد اسناد ارزشمند و بی‌نظیر مربوط به تحدید حدود ایران و عثمانی در آرشیو وزارت امور خارجه موجود است که هنوز حتی معرفی نشده‌اند. اتفاقاً بیشتر اسناد و رساله‌های میرزا محبعلی‌خان و فرزندش میرزا جهانگیرخان که یک دوره صد ساله تاریخ تحدید حدود ایران و عثمانی را پوشش می‌دهند در آرشیو وزارت امور خارجه است. هنوز کاری بر روی آنها نشده است. من در پایان سه کتابی که از این پدر و پسر منتشر کرده‌ام، فهرست آثار آنها که در وزارت امور خارجه موجود است را آورده‌ام.
دکتر صالحی در ارتباط با کتاب «ملاحظات و محاکمات» همچنین اظهار داشت:
کتاب ملاحظات و محاکمات که در زمرۀ یکی از آثار ارزشمند میرزا محبعلی‌خان ناظم الملک است، حاوی آگاهی‌های تازۀ زیادی است. جالب اینکه کتاب حاوی داده‌های تازه طرفینی است. به این معنی که نویسنده ادعاهای دو نماینده اصلی دولت عثمانی، درویش پاشا و خورشید پاشا، را عیناً از آثار آنها نقل می‌کند و بعد از ترجمه دقیق آنها به نقد و ردّ آنها می‌پردازد. ما تا کنون با نوشته‌های نمایندگان عثمانی آشنا نبودیم و نمی‌دانستیم آنها بعد از سال‌ها حضور در کمیسیون‌های تحدید حدود در آثار خود چه نوشته‌اند، و چه ادعاهایی کرده‌اند، و از طرفی نمی‌دانستیم رئیس کمیسیون تحدید حدود ایران یعنی میرزا محبعلی خان، در پاسخ آنها چه گفته و چه استدلال‌هایی کرده است. اما خوشبختانه با انتشار کتاب «ملاحظات و محاکمات» در جریان دقیق گفته‌ها و نوشته‌های آنها قرار می‌گیریم. بد نیست در اینجا اشاره کنم که من در حین تصحیح و پژوهش این اثر با ترجمه فارسی اثر درویش پاشا که توسط میرزا جهانگیرخان به فارسی ترجمه شده آشنا شدم و به تصحیح نسخه خطی آن پرداختم. این اثر با عنوان «لایحه تحدید حدود ایران و عثمانی» در سال جاری از سوی انتشارت طهوری منتشر شد.
نصرالله صالحی در این گفتگو به نویسندۀ کتاب، «میرزا محبعلی خان ناظم الملک» نیز اشاره کرده و دربارۀ او گفته است:
میرزا محبعلی خان و فرزندش میرزا جهانگیر خان به مدت صد و دو سال در کمیسیون‌های تحدید حدود ایران و عثمانی نقش کلیدی داشتند. این دو یا به عنوان رئیس کمیسیون، و یا به عنوان عضو اصلی و تعیین کننده کمیسیون نقش آفرینی کردند. بنابراین پدر و پسر یک قرن برای دفاع از قلمرو حاکیمت ایران در مرزهای غربی و شرقی ایران، با قدم و قلم نقش ماندگار از خود به جا گذاشتند. ده‌ها سال قدم به قدم همراه با دیگر اعضای کمیسیون تحدید حدود شامل نمایندگان روس و انگلیس و عثمانی هزاران کیلومتر از مرزهای ایران را درنوردیدند. این پدر و پسر ده‌ها رساله و لایحه و هزاران سند درباره روند تحدید حدود ایران در مرزهای شرقی و غربی از خود به جا گذاشتند. با این همه، تا چند سال قبل که برخی از آثار آنها از سوی اینجانب منتشر شد، هیچ شناختی از آنها نبود. حتی در شرح رجال بامداد نیز تنها مختصری درباره میرزا جهانگیرخان آمده و درباره پدرش هیچ مطلبی منتشر نشده است.
در سال 1394 مقاله‌ای با عنوان «میرزامحبعلی خان ناظم الملک مرندی یکانلو: دولتمری ناشناخته از عصر ناصری» در فصلنامه تاریخ ایران دانشگاه شهید بهشتی از سوی اینجانب منتشر شد که حاصل چند سال پژوهش بر روی اسناد میرزا محبعلی‌خان بود. من در سال 1395 کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» اثر میرزا محبعلی‌خان را منتشر کردم. در سال 1396 اثر دیگر او یعنی «ملاحظات و محاکمات» را به چاپ رساندم. در سال جاری نیز ترجمه اثر درویش پاشا به قلم میرزا جهانگیرخان را منتشر ساختم. این سه اثر و برخی نوشته‌های دیگر که در سال‌های اخیر منتشر کرده‌ام، راه را برای شناخت زندگی، آثار و اقدامات این پدر و پسر هموار می‌کند. با این حال، باید کارهای بیشتری انجام گیرد تا بتوان این دو شخصیت مهم و موثر در حوزه تاریخ روابط خارجی ایران به ویژه تاریخ روابط ایران و عثمانی را بهتر شناخت.
در ارتباط با شاخصه‌های ادبی کتاب «ملاحظات و محاکمات»؛ مصحح کتاب معتقد است که:
هر متن چه تاریخی و غیره، متعلق به یک دوره تاریخی است. از این حیث، انتشار هر متن می تواند دریچه‌ای به روی پژوهشگران حوزه تاریخ ادبیات بگشاید. این اصل درباره کتاب یاد شده نیز صادق است. نویسنده کتاب یکی از رجال مطرح دوره ناصری در حوزه روابط خارجی است. میرزا محبعلی خان کتاب را بسیار دقیق، فنی و حساب شده نوشته است. هدف او علاوه بر نقد ادعاهای ارضی و مرزی نمایندگان عثمانی، دفاع از قلمرو حاکمیت ایران در سراسر مناطق مرزی از محمره (خرمشهر) تا ماکوست. بنابراین در انتخاب واژه‌ها، کلمات، تعابیر، اصطلاحات و غیره نهایت دقت را به کار برده است.
به گفتۀ صالحی، نویسنده چون به درستی می‌دانسته که سطر سطر نوشته‌اش بار حقوقی دارد، بر اهمیت ظرافت زبان در بیان مقصود و مفاهیم به خوبی واقف بوده است. از این رو، سبک نویسنده در نگارش اثر دارای ارزش ادبی و حقوقی است. به ویژه از این حیث که ما در زمینه یاد شده آثار مشابه بسیار کم داریم. البته بیشتر در اسناد و مکاتبات مربوط به روابط خارجی می‌توان به چنین سبک و سیاقی در نگارش برخورد. نظیر اسناد به جا مانده از قائم مقام، امیرکبیر، و برخی رجال دستگاه دیپلماسی به ویژه وزرای خارجه.
صالحی در پایان گفتگوی خود به کیفیت توجه به متون دوران قاجار در زمینۀ تصحیح و انتشار نیر توجه داشته است و در این ارتباط گفت:
منابع دست اول زیادی از دوره قاجار هنوز ناشناخته است. البته در سال‌های اخیر آثار خوبی تصحیح و منتشر شده است، با این حال حجم آثار منتشر نشده زیاد است، به ویژه اسناد و مکاتبات مربوط به تاریخ روابط خارجی که در آرشیو وزارت امور خارجه و برخی کتابخانه‌های دیگر وجود دارد که هنوز حتی فهرست آنها منتشر نشده است. تا اینها معرفی و منتشر نشود ما نمی‌توانیم مدعی شناخت تاریخ ایران دوره قاجار باشیم. بسیاری از شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار تاریخ ایران در دوره قاجار ناشناخته‌اند. تنها به چند نفر از شخصیت‌های بزرگ اکتفا کرده و مابقی را فراموش کرده‌ایم.
مطالب مرتبط: