میرحامد حسین موسوی هندی (1246-1308ه.ق) از دانشمندان بزرگ ایرانی ساکن هند بود. وی را می توان یکی از بزرگترین متکلمین شیعه برشمرد. شاهکار کلامی او یعنی عبقات الانوار در اثبات امامت ائمۀ اطهار(ع)، دانشنامه ای است که وی در ردّ کتاب تحفۀ اثنا عشریه و اثبات امامت امامان شیعه نگاشت که مورد توجه و تحسین عامّ و خاص قرار گرفت و همچنان مرجع استناد و استفادۀ اهل تحقیق و پژوهش در مباحث کلامی است.

یکی از علمای هند در حیدرآباد دکن “ملا عبدالقیوم” رحمه الله بود که در اواخر قرن 19 میلادی می زیست، روزی او در یک میهمانی متوجه می شود درون یک پاکت شیرینی یک نسخه خطی خیلی نادر -که یکی از گنجهای میراث اسلامی ما بود- پیچانده شده. وی با دیدن این اتفاق به خود آمد و در ذهن خود، به فکر به وجود آوردن مؤسسه ای افتاد که کار جمع کردن این نسخ خطی و محافظت و تحقیق و انتشار آن را انجام دهد تا بدین ترتیب، کتب و نسخ از سرنوشتی این چنین دردناک نجات پیدا کنند.

از آغاز قرن شمسي حاضر نيز شاهد پشتيباني انتشار متون توسّط شماري از بزرگان هستيم. براي نمونه استاد عبّاس اقبال دو اثر تصحيحي مهمّ خود را با سرماية سيّد عبدالرحيم خلخالي منتشر كرد كه عبارتند از لغت فرس اسدي طوسي (تهران، 1319 ش)؛ و حدايق السّحر في دقايق الشّعر رشيد وطواط.

پيش از آنكه صنعت چاپ به منصه ظهور رسد، بخش قابل توجّهي از كار استنساخ نسخه‌ها با پشتيباني بزرگان به انجام مي‌رسيد. اصطلاح "كانون‌هاي نسخه‌نويسي" كه استاد نجيب ميل هروي به كار برده‌اند بيانگر همين موضوع است. ايشان در كتاب تاريخ نسخه‌پردازي و تصحيح انتقادي نسخه‌هاي خطّي (صص 73 – 167) فصلي را به اين موضوع اختصاص داده‌اند كه به خوبي نشانگر ارتباط تنگاتنگ ميان توليد نسخه و پشتيباني مردم است.

صنعت چاپ سنگی حدوداً در سال 1234 وارد ایران شد. هزینه های بالای چاپ و نبود کاغذ و هزینه خوشنویسی و خطاطی و بی پولی خریداران کتاب و غیره امکان چاپ را ناممکن کرده بود. نه دولت از ناشر - که آن زمان مطبعه دار بود- خرید می کرد و نه طالبان علم، آهی در بساط داشتند، این بود که متولی امر نشر، دست به دامان خیرین از تجّار می شدند تا هزینه های نشر را تأمین کنند. با این کار هم مشارکت مردمی در تاریخ ایران به ثبت رسید و هم دست دولت از کمک به نشر و تصدی آن کوتاه بود...

نخستین کتابی که در فرهنگ اسلامی وقف شد، مصحف شریف یعنی قرآن کریم بود. از وقف برای خطاطی و کتاب آرایی گرفته تا وقف برای تلاوت قرآن. پس از آن، کتب حدیثی و منابع روایی و کتب درسی طلاب و دانشجویان، مورد توجه و نیت واقفان قرار گرفت. در تاریخ ایران فرهنگی، گسترۀ ایجاد و وقف کتابخانه ها به قدری وسیع است که نمونۀ آن را در جایی از شرق و غرب عالم نمی توان یافت...

تنوع موارد و مصادیق وقف در جوامع اسلامی، به قدری زیاد است که کتابها می توان در بارۀ آن نوشت. البته بیشتر این وقفها برای رفع و رجوع معیشت و مشکلات اقتصادی مردم بوده است. دلیلش هم بسیر واضح است. در قرآن کریم در موارد متعددی توصیه به کمک مالی همراه با تفقد و نرمخویی کرده است. مثل: « فاما الیتم فلا تقهر و اما السائل فلا تنهر...» نیز در حدیث است:« من لا معاش له لا معاد له» کسی که قادر به تأمین معیشت خود نیست، نمی تواند به فکر آخرت خود باشد. بنا براین توجه بانیان و واقفان امور خیر بیشترمعطوف به امور معیشتی بوده است. اما مصادیق متنوع و متعددی در تاریخ دیده می شود که عبرت آموز و غرور آفرین است.

بی شک بزرگترین موقوفات تاریخ ایران مربوط به حضرت امام رضا(ع) است که در سراسر ایران، آثار و تأثیرات شگرف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن بر احدی پوشیده نیست. بخش زیادی از این موقوفات مربوط است به کتابخانه ها، کتب نفیس خطی و مدارس علمیه. موقوفات مرحوم حاج حسین آقا ملک یکی از آنهاست که گویا بزرگترین موقوفه شخصی در تاریخ ایران باشد که کتابخانه، موزه و اموال و املاک بسیاری را وقف امام رضا-علیه الصلوة و السلام- کرده است.

اهل تمییز و آشنایی، دانند که متاع ما کجایی است. جای آن نیست که از خود بگوییم که«تزکیة المرء نفسه قبیح» خودستایی شایستۀ آدمی نیست. اما اطلاع رسانی و معرفی و یادآوری برخی اخبار و مطالب، به تبیین غرض و مقصود ما برای ایصال به مطلوب کمک می کند.

وقف و انجام هر نوع کار خیر که به قصد کمک و خدمت به مردم و برای ارتقای سطح فرهنگ و دین و دانش انسانهای با استعداد باشد، رمز جاودانگی افراد نیکو کار است. به قول حافظ: توانگرا دل درویش خود بدست آور/که مخزن زر و گنج درم نخواهد ماند بر این رواق زبرجد نوشته اند به زر/ که جز نکویی اهل کرم نخواهد ماند