میراث مکتوب- رویداد «در قاب یک سند» با هدف معرفی اسناد مهم—و گاه مغفول—گنجینه آرشیوی سازمان طراحی شده و در هر نوبت به یکی از اسناد تاریخی، فرهنگی، اداری یا اجتماعی آرشیو ملی می‌پردازد.
در یازدهمین شماره، «نظامنامه مکتب‌خانه‌ها» متعلق به اواخر دوره قاجار معرفی می‌شود؛ متنی که در بیستمین جلسه شورای عالی معارف در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۰۳ تصویب و در ۲۹ فروردین ۱۳۰۴ ویژه شهر تهران بر کاغذ رسمی وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه به خط نستعلیق خوش‌نویسی و ابلاغ شد.
این نظامنامه بر شرایط مکانی مکتب، اخذ مجوز از وزارت معارف، حداقل سن و صلاحیت مکتب‌دار، ممنوعیت تنبیه بدنی، سقف پذیرش تا ۳۰ کودک و بازرسی منظم مفتشان تأکید دارد.
نظامنامه فوق با زبانی ساده و ساختاری منظم، ضوابط تأسیس و اداره مکتب‌خانه‌ها را در ۱۲ ماده مشخص می‌کند؛ از جمله: الزامات مکانی و ساختمانی (وسعت، روشنایی، دوری از رطوبت و فاصله از معابر پررفت‌وآمد)، لزوم اخذ مجوز از وزارت معارف برای تأسیس مکتب، شرایط علمی و اخلاقی مکتب‌دار (سواد نوشتاری و مهارت در سیاق، حداقل سن ۳۰ سال، خوش‌رفتاری، نداشتن سابقه محکومیت)، ممنوعیت تنبیه بدنی و تأکید بر مراقبت و تربیت همه‌جانبه اطفال.
تعیین سقف گنجایش هر مکتب تا حداکثر ۳۰ کودک برای ارتقای کیفیت تعلیم و بازرسی منظم مفتشان از جنبه‌های آموزشی و وضعیت ظاهری مکاتب از دیگر موارد این سند است.
در ماده پایانی تصریح شده است که این نظامنامه برای شهر تهران تدوین شده است. اهمیت این سند در آن است که سیاست‌های نهاد متولی آموزش را در دوره گذار از مکتب‌خانه به مدرسه نشان می‌دهد؛ دوره‌ای که با شکل‌گیری «انجمن معارف» (۱۲۷۵) و تصویب «قانون اساسی فرهنگ» (۱۲۹۰) مسیر استانداردسازی آموزش عمومی را هموار کرد.
این سند ارزشمند با شماره بایگانی ۲۷۸۷۵-۲۹۷ در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران