میراث مکتوب- شعر حافظ برخلاف سروده‌های دیگر شاعران، یک‌رویه و یک‌سویه نیست و در یک یا چند دایرۀ محدود سیر نمی‌کند. شعر او طیف بسیار گسترده‌ای است که عارف و عامی، دین‌دار و بی‌دین و بددین، هر یک را به‌نوعی دربر می‌گیرد و هر کسی در هر مقام و منزلتی از فکر و دانش و ذوق که باشد، به فراخور احوال و تجربه‌های خود از آن بهره‌ای می‌گیرد. شعر حافظ آیینه‌ای است که هر کس خود را و آرزوها و امیدها و غم‌ها و شادی‌های خود را در آن می‌بیند؛ از این‌رو از دیرباز تنها و تنها با دیوان اوست که مردمان پارسی‌زبان فال می‌گیرند و حتی گاه استخراه می‌کنند و او را «لسان الغیب» و «کاشف هر راز» گفته‌اند؛ و از همین‌روست که دربارۀ شخصیت روحی و اخلاقی، آرا و افکار و جهان‌بینی و شعر او بیش از هر شاعر و متفکر دیگری اختلاف نظر بوده و هست.
وی با آنکه به تمامی ظرایف عرفان نظری و رموز سیروسلوک آگاه بود و غزل‌های او سرشار از معانی بلند عرفانی و مضامین صوفیانه است، صوفی خانقاهی و اهل ارشاد و دستگیری نبود و به هیچ سلسله و خانقاهی تعلق نداشت. از این‌رو برخی از دوست‌داران شعر او، به‌ویژه در روزگار کنونی غزل‌های او را اشعاری رندانه و کامجویانه در ستایش عاشقی و میخوارگی، در توصیف میخانه و خرابات و در نکوهش شیخ و زاهد دانسته‌اند. برخی دیگر بر این نظرند که در غزل‌های دوران جوانی حافظ، می و عشق و نظربازی به معنای حقیقی و ناظر به عشق و کامجویی و لذات زمینی و جسمانی است؛ ولی در سروده‌های دوران پیری او این الفاظ به معنای مجازی و استعاری به کار رفته و مقصود او بیان احوال عرفانی و عشق الهی است.
حافظ با آنکه در تمامی عمر خود هم با دربار سلاطین و درباریان و دیوانیان سروکار داشت، هم با اهل علم و درس و بحث معاشر و مصاحب بود، هم با خانقاهیان زمان خود و راه و رسم آنان را خوب می‌شناخت، در زمرۀ هیچ‌یک از این گروه‌ها که در اوضاع و احوال اجتماعی آن روزگار صاحب قدرت و مقام و اهمیت بودند قرار نگرفت، اعمار و رفتار هر سه گروه را نکوهش می‌کرد و اغراض و اهداف‌شان را پست و حقیر می‌دانست. دیوان او مملو از کنایه‌های تلخ و تند به زاهدان و فقیهان و صوفیان فریبکار و متظاهر به صلاح است و حتی سلطان مقتدری چون امیر مبارز را که به دین‌داری و تشرع سخت تظاهر می‌کرد و بعضی دیگر از حکام و امیران را از اینگونه کنایه‌های اعتراض‌امیز بی‌نصیب نمی‌گذارد.
آنچه در این مجموعه گِرد آمده، گزیده‌هایی است از نکات و ملاحظاتی که در طی سالیان دراز توسط دکتر فتح‌الله مجتبایی، در باب حافظ و شعر او جمع‌آوری شده‌است. دکتر مجتبایی این یادداشت‌ها را ـ که در سال‌های گذشته نوشته شده‌اند ـ از صورت اجمالی درآورده و با اندکی بسط و تفصیل، گزارش‌وار یا بعضاً به صورت مقاله، به انضمام گزیده‌های دیگر که بعضی به اختصار و بعضی با تفصیل و توضیح بیشتر است، به چاپ رسانده‌است.
در بخش‌های نخست کتاب به زندگی حافظ و ارتباط او با خسرو، رکن‌الدین صائن هروی، امیر معزی و گفتگوی او با اقبال پرداخته شده است و نیز دربارۀ مهرپرستی حافظ نکاتی بیان شده است؛ سپس نویسنده در شش بخش با عنوان «بر حواشی دیوان حافظ» نکاتی از شعر حافظ را بررسی کرده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی
راز ماندگاری حافظ در چیست؟
حافظ و خسرو
حافظ و رکن‌الدین صائن هروی
حافظ و امیر معزی
گفتگوی اقبال و حافظ
مهرپرستی حافظ
بر حواشی دیوان حافظ (۱)
بر حواشی دیوان حافظ (۲)
بر حواشی دیوان حافظ (۳)
بر حواشی دیوان حافظ (۴)
بر حواشی دیوان حافظ (۵)
بر حواشی دیوان حافظ (۶)
حافظ در فاوست گوته
فهرست مآخذ
فهرست ابیات
نمایه
برای دیدن صفحات ابتدایی کتاب کلیک کنید.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات