از زندگی او اطلاع چندانی در دست نمی باشد تا جاییکه زمان دقیق تولد و مرگ او نیز بر ما پوشیده می باشد. بر عکس تاریخ ناشناس زندگیش آثار علمی او در طول تاریخ همواره بر اوج قرار داشته اند. آثار کوشیار در حوزه ریاضی و نجوم بسیار مهم و تا حدی منحصر بفرد می باشد که از میان آنها می توان به زیج بالغ و زیج جامع، کتاب فی اصول حساب الهند، مقاله عملتها فی ما یحتاج الیه من الحساب الهندی (کتاب درباره عمل ها در حساب هندی) کتاب الاسطرلاب و کیفیه عمله و اعتباره علی التمام و الکمال ( کتاب درباره اسطرلاب و راه های ساخت آن و کار با آن تا پایان و کامل)، رساله در اسطرلاب و اختیارات و رساله مهم المدخل فی صناعه احکام النجوم یا مدخل در صنعت احکام نجوم که به مجمل الاصول مشهور است. علاوه بر موارد ذکر شده چند رساله نیز به کوشیار منسوب است که عبارتند از: اصلاح تعدیل مریخ، زیج عضدالدین، من و عن که نسخی از آنها در دست نمی باشد.
رساله مجمل الاصول
نام اصلی این رساله المدخل فی صناعه احکام نجوم یا مجمل الاصول فی احکام النجوم است که در ۴ مقاله و هر مقاله در چند باب نوشته شده است. مقاله اول با نام «در اصول این صناعت” که در ۲۲ باب می باشد، مقاله دوم با عنوان «پیشگویی امور جهان ( اندر حکم کردن بر کارهای جهان)» که در ۱۲ باب آمده و مقاله سوم “در پیشگویی طالع مردمان از روی تولد آنها ( اندر حکم کردن برموالید و تحاویل)» در ۲۱ باب و در نهایت مقاله چهارم به اسم ” در انتخاب روزهای مناسب (اندر اختیارات کارها )” که از سه باب تشکیل شده است. احتمالا این رساله در اواخر عمر کوشیار و پس از سال ۳۶۱ یزدگردی نوشته شده زیرا در باب ۸ مقاله اول موقعیت ستارگان را برای آن سال آورده است و از طرف دیگر تاریخ ارائه شده برای موقعیت ستارگان در زیج جامع مربوط به سال ۳۰۱ و موقعیت اوج سیارات برای سال ۳۳۱ یزدگردی می باشد که نشان می دهد مجمل الاصول پس از زیج جامع و در واقع در دوران پختگی کوشیار نوشته شده است.
این رساله همواره جزو مواردی بود که برای علاقمندان به احکام نجوم آموزش داده می شده است بطوریکه نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله یکی از شرایط منجم را یاد گرفتن مجمل الاصول کوشیار می داند و یا علا منجم در مقدمه اشجار و اثمار تاکید دارد که این رساله را پس از آموزش حساب هندی و زیج ایلخانی و زیج عمده به شاگردانش آموزش داده است.
رساله مجمل الاصول با توجه به کامل بودن و دقت کوشیار در بیان موارد پیوسته مورد توجه منجمان بوده و همین مسئله باعث ترجمه این رساله مهم به سایر زبان ها شده است. مجمل الاصول در سال حدود سال ۷۰۳ قمری و توسط سیف منجم یزدی مولف زیج اشرفی در شیراز به فارسی ترجمه شده و در سالهای آغازین سلسله مینگ (Ming) و در ماه پنجم از حکومت Hong Wo که سال ۱۳۸۳ میلادی برابر با حدود ۷۸۴ قمری می باشد و توسط ۴ نفر به چینی ترجمه شده است. و ترجمه انگلیسی آن نیز در سال ۱۹۹۷ و توسط آقای میچیو یانو از ژاپن و همزمان با تصحیح متن عربی و ترجمه چسنی آن انجام یافته ودر کیوتو چاپ گردیده است .
ترجمه ترکی:
ترجمه ترکی کتاب المدخل فی صناعه احکام النجوم یا مجمل الاصول در دوران امپراطوری عثمانی و توسط محمد ابن خسرو ابن خضر میخالیجی (میخالیچی) از عربی یا فارسی انجام یافته است. در باره زندگی مترجم اطلاعات چندانی بدست نیامد ولی در کتاب ارزشمند Osmanli Astronomi Latraturu Tarihi در صفحه ۳۹۷ به نقل از کتاب عثمانلی مولفلری (مولفان عثمانی) جلد سوم و صفحه ۳۰۳ چنین آمده است که میخالیجی در سال ۱۱۴۱ و زمانی که در مانیسیا (مغنیسا) متولی مسجد بزرگ (اعظم) بوده است کتاب مجمل الاصول را به ترکی ترجمه کرده است. اکمل الدین احسان اوغلو در همان کتاب اصل او را از قریه میخالیج در نردیکی مانیسیا حدث زده و علاوه بر این ترجمه برای او رساله دیگری نیز به نام معرفه اعمال اسطرلاب به زبان ترکی معرفی می کند که از آن دو نسخه موجود است و نویسنده در ابتدای آن بیان می کند که بعد از بررسی آلات میقات و اسطرلاب تصمیم به نگارش این رساله برای آشنایی با ساخت و کارکرد اسطرلاب نگاشته است. نسخ این رساله در کتابخانه های خسرو پاشای استانبول با شماره ۵/۲۳۶ و حاجی بشیر آغا به شماره ۷/۶۶۵ و هر دو متعلق به قرن ۱۲ موجود است و . فهرست نسخ خطی رصدخانه کندیللی نیز درباره مولف این رساله به همان مطلب اشاره شده در کتاب عثمانی موللفلری اشاره کرده است.
برای مطالعه متن کامل مقاله «بررسی ترجمه ترکی رساله مجمل الاصول کوشیار گیلانی» نوشته سید هادی طباطبایی بر روی فایل پایین کلیک کنید.
