میراث مکتوب- اگر نه مدّ بسم الله بودی تاجِ عنـــوان‌ها / نگشتی تا قیامت نوخطِ شیرازه دیوان‌ها (صائب تبریزی)
در خاطرم هست چند سال پیش که نخستين همايش بين‌المللي شاعران ايران و جهان در شهر زیبای اصفهان برگزار شد، شماری از شاعران ايرانی و خارجی با حضور بر سر آرامگاه صائب تبريزی، از مقام شامخ اين شاعر بزرگ غزلسرای سده یازدهم هجری و نامدارترین شاعر زمان صفویه تجليل كردند. آنچه در آن ديدار، بیش از هر چیز در خاطرم مانْد، ادای احترام ویژه يكی از شاعران خارجی به مقام مولانا صائب بود که ایشان به نشانه احترام به اين شاعر بزرگ ايرانی، كفش‌هايش را درآوردند و با پای برهنه بر سر مزار این شاعر گرانمایه حضور یافتند.
واقعیت این است که ادیبان، مترجمان و پژوهشندگان غربی هر گاه به آثار شاعران ایرانی روی آورده‌اند؛ صرف نظر از آن که در پی ترجمه و پژوهش در آثار این بزرگان بوده‌اند و بر این اساس، اشعار و نوشته‌هایی نیز با الهام از آثار این سخنوران بزرگ پدید آورده‌اند، مفتون روح انسانی و سادگی آثار شاعران ایرانی همچون سعدی، حافظ، مولانا، سنایی، صائب و دیگران شده‌اند.
البته آمیختگی فرهنگ ایرانی با عنصر اعجاز آمیز و برخاسته از جان شعر و تأثیری که این عنصر بر فرهنگ و روحیات ما می‌گذارد، بر کسی پوشیده نیست و بر همین منوال ضرورت پرداختن به آن و پاسداری از حریم این عنصر شگفتی آفرین را بیشتر روشن می‌سازد. داناترین و فرهیخته‌ترین ملّت‌های جهان آنهایی هستند که هویت خویش را بر اساس ادبیات و شعر و هنر بنا کرده‌اند و خوشبختانه میهن عزیز ما از حیث وجود میراث ارزشمند و گران‌بهای فرهنگ، تمدن، شعر و ادبیات، کشوری غنی است که به آن افتخار می‌کنیم و این موضوع بر همه جهانیان ثابت‌شده است.
در میان شاعران ایرانی نقش و اهمیت میرزا محمد علی صائب تبریزی (1080-1000 هجری قمری) در حفظ، رونق، گسترش و پاسداشت زبان فارسی غیر قابل کتمان است.
هرچند شاعران بزرگ مانند خيام، مولوی، حافظ، فردوسی و سعدی؛ به ترتيب در رباعيات، مثنوی، غزل رندانه، حماسه سرايي و غزل عاشقانه، ابداعاتی در زبان فارسی از خود به يادگار گذاشته و تحولات بزرگی در اين زبان ايجاد کرده‌اند؛ با این حال نقش صائب را بايد در حفظ و بالندگی زبان فارسی و ايجاد تعادل در اين زبان از نظر واژه‌های ابداعی و ساختارهای مختلف در قرن یازدهم ارج نهاد.
صائب تبریزی در زمانه سرنوشت‌ساز قرن یازدهم هجری فرصتی فراهم كرد تا جمله فارسی‌زبانان پراكنده در كشورهای مختلف و علاقه‌مندان و خادمان فرهنگ و فكر ایرانی، به بازشناسی و معرفی ميراث مشترک خود همت گمارند و كيميايی برای نجات بشر زمان از سرگشتگی و گمراهی بجويند.
گسترش زبان فارسی به فراسوی مرزهای جغرافیایی ايران را به عنوان خدمت ديگر صائب به اين زبان باید دانست. صائب نقش اساسی در نشر زبان و ادب فارسی به هند و ديگر مناطق شبه قاره داشته و شاعران بسياری در جهان را تحت‌تأثیر فرهنگ ايرانی قرار داده است.
در پیشینه سبک هندی که یکی از خاستگاه‌های مهم آن شهر اصفهان به عنوان اصلی‌ترین پایتخت صفویان بوده است، تأثیر شاعران بزرگ این منطقه را که به یقین بنیان‌گذار و تکامل بخشنده به سبک هندی بوده‌اند، نبایستی فراموش کرد؛ شاعرانی چون صائب تبریزی، وحشی بافقی، عرفی شیرازی، کلیم کاشانی و بابا فغانی شیرازی که همگی ساکن اصفهان یا شهرهای مجاور آن بوده‌اند. ظرافت‌کاری و نازک خیالی و مضمون سازی در شعر و هنر، امروزه اگر با نام اصفهان عجین شده است، بدون شاعرانی چون صائب امکان‌پذیر نبود.
صائب یگانه شاعری است که پس از خواجه راز حافظ شیراز، طریقه‌ای نو و شیوه‌ای ممتاز را پایه‌ریزی کرد. در واقع حافظ و صائب را شاعران نامدار دو سبک عراقی و هندی درشاخه ایرانی قلمداد کرده‌اند. او با کاربرد ترکیبات خاص و زبان متمایل به گفتار عامیانه، نماینده کامل ویژگی‌های زمان و زبان مردم خویش است و در شعر او زبان عامیانه و واژه‌ها و ترکیبات و امثال و حِکَم رایج در زبان مردم با قوت تمام وجود دارد و از این رو باید او را شاعری مردمی بنامیم.
غیر ممکن است بتوانیم موقعیت او را در سبک هندی یا اصفهانی (که به مدت دویست سال زبان ادبی ایران، عثمانی و هند بود و بر ذوق و اندیشه مردم بسیاری در این سرزمین‌ها حکومت می‌کرد) با سبکی دیگر جایگزین کنیم. به عبارت دیگر، تمام محسنات سخن شاعرانی چون کلیم، نظیری و طالب آملی که هر کدام از جهتی مورد توجه‌اند، در شعر صائب یکجا دیده می‌شود.
پس می‌توانیم او را چهره ممتاز سبک هندی یا اصفهانی و مقتدای شعرای این سبک بدانیم. پیش از صائب، از این سبک با عنوان «طرز نو» نام برده می‌شد؛ ولی پس از او به «طرز صائب» معروف گشت و تذکره‌نویسان، شعرای این شیوه را پیروان طرز صائب به شمار آوردند.
شعر صائب تبریزی یکی از بکرترین و بدیع‌ترین اشعار در سخن فارسی است و شخصیت صائب به یقین سرمایه فکری و فرهنگی گرانقدری برای ایرانیان است. از این رو ضرورت دارد ابعاد گوناگون شخصیت ادبی این شاعر و سخنور بزرگ بیش از گذشته شناخته شود و اهمیت و تأثیری که بر زبان فارسی داشته، آشکار شود.
به امید بهره‌مندی هرچه افزون‌تر از گنجینه ارزشمند صائب؛ دهم تیر، یادْ روزِ او را گرامی می‌داریم و در مسیر معرفی هرچه بیشترِ میراث بی‌بدیلش به جهانیان می‌کوشیم.
مهدی نجفی
منبع: ایبنا