میراث مکتوب- کتاب «حماسه؛ شناخت‌نامه حماسه‌های ایران و جهان» نوشته فروغ اولاد از سوی نشر چشمه به چاپ رسید. فروغ اولاد فارغ‌التحصیل رشته زبان و ادبیات فارسی است. کتاب «خواب سنگی»، «اسطوره و نماد در ادبیات و هنر» (گفتگو با استاد جلال ستاری)، «درآمدی بر حماسه از آغاز تا قرن بیستم»، «طریقه‌الادب» و چندین مقاله در مجلات علمی پژوهشی و فرهنگی از آثار اولاد هستند.
مولف در این اثر ابتدا به تعریف حماسه پرداخته و آن را از دوره باستان تا دوره معاصر بررسی کرده و نمودهای آن را در فرهنگ‌های گوناگون خاورمیانه، شرق دور و اروپا در تاریخ، داستان و شعر نشان داده است.
حماسه سرگذشت یک قوم، تبار و ملت است؛ ملتی که پیرامون خود و جهان را از دریچه خاصی می‌بیند. حماسه در وحدت ملی و حدت اقوامی شکل کرفته است که در یک سرزمین سکونت دارند و سرنوشت یک ملت و شکست‌ها و پیروزی‌هایش به حفظ و رونق فرهنگی اصیل و غنی گره خورده است، اما حماسه در ابعاد جهانی هم مطرح است. مضمون اصلی و خمیرمایه هر حماسه اصیل و بزرگی انسان‌مداری و ترسیم سرنوشت انسان با تمامی رمز و رازهای آن است.
عناوین فصل‌های کتاب عبارتند از: «شناخت حماسه»، «حماسه‌های کهن جهان»، «حماسه‌های ایرانی پیش از اسلام»، «حماسه‌های ایرانی پس از اسلام»، «حماسه‌های تاریخی»، «حماسه‌های دینی ایران»، «حماسه‌های طنزآمیز»، «حماسه‌های شرق دور»، «حماسه‌های غربی در قرون وسطی»، «حماسه‌های بعد از رنسانس»، «حماسه در قرن هجدهم»، «حماسه در قرن نوزدهم»، «حماسه در قرن بیستم»، «حماسه در شعر معاصر ایران» و «حماسه در شعر معاصر غرب».
در فصل نخست به بررسی و تحلیل ژانر حماسه، ساختار و خصیصه‌های آن پرداخته شده است: «حماسه هم داستان شفاهی و هم نوشتاری را در بر می‌گیرد و می‌تواند درباره موضوعات تاریخی متنوعی مانند اسطوره‌ها، افسانه‌های قهرمانی، تاریخ نامه‌ها، قصه‌های دینی، داستان‌های حیوانات یا حتی درباره نظریات فلسفی یا اخلاقی باشد.»
در نشان دادن حماسه‌های کهن جهان سراغ شاخص‌ترین نمونه‌ها رفته و ویژگی‌های هر یک را بیان کرده است: «اودیسه داستان تقابل و تضاد زندگی و مرگ است و برداشتی دیگر از جهان وضعیت انسان را وصف می‌کند که با ایلیاد تا حدی متفاوت است. قهرمان حماسه اودیسه نمایانگر سردانی انسان در مقابله با زندگی و مرگ در عین حال نشان دهنده عظمت اوست. در این حماسه، خدایان کنار انسان‌ها هستند و نفوذی شگفت و سرنوشت‌ساز دارند. دنیای دور و بر اولیس پر از فریب و جادو است و همین صحنه‌هاست که این حماسه را واقعی‌تر و به جهان ما نزدیک‌تر می‌کند؛ جهانی که باید با آگاه با آن رو به رو شد و باید برای زندگی سالم و دغدغه مبارزه کرد تا همچون اولیس سرگردان بر سرگردانی چیره شد.
بعضی از نویسندگان از جمله تامس گرین بر این باورند بسیاری از حماسه‌های باستانی بر اسطوره‌های قدیمی‌تر و آیین‌های مذهبی خاور نزدیک و خاورمیانه، مخصوصا بین‌النهرین استوار بوده‌اند.
حماسه در ایران از دوران باستان با زندگی مردم آمیخته بوده و رد آن بعدها در دوران‌های دیگر هم تداوم یافته است: «اگرچه حماسه ایرانی در دوره میانه، یعنی ادوار اشکانی و ساسانی تا سده سوم بعد از اسلام در ادبیات پارتی (پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (پهلوی ساسانی) وجود داشته و سنت حماسی این ایام بس پررنگ بوده، ادبیات حماسی دوره میانه اصولا به صورت ادبیات شفاهی رواج داشته است. تنها حماسه باقی مانده از این دوران یادگار زریر است که اصل پارتی داشت. اکثر نوشته‌های حماسی پهلوی به گونه شفاهی بر زبان کوسانان و خنیاگران جاری بوده و نسل به نسل در حافظه ایرانیان نقش بسته بود. در دوران اسلامی این آثار حماسی به عربی یا فارسی برگردانده شد یا از بین رفت.»
فروغ اولاد، مولف کتاب برای رصد حماسه‌های ایرانی سراغ خاوران‌نامه و رستم‌نامه رفته و در وصف خاوران‌نامه می‌نویسد: «نام دیگر این منظومه اعراب نامه است. شاعر خود آورده که منظومه‌اش را بر اساس یک کتاب عربی به نظم کشیده است. بر اساس تاریخ، امام علی(ع) هرگز به شرق ایران و سرزمین خاوران سفر نکرده است و این قصه حماسی انعکاسی از ارادت عمیق دسته‌ای از پیروان مشی آن امام است. چنان که هنوز بعضی از افغان‌ها مرقد آن امام را در شهر مزار شریف می‌دانند.»
«در ادبیات معاصر ایران حماسه‌های طنزآمیز تحت تاثیر وقایع زندگی انسان معاصر است و قهرمان اصلی آن به نوعی «پهلوان پنبه» است، یعنی کسی که مانند دن‌کیشوت در توهم و خیال به سر می‌برد، اوضاع جهان را مطابق دنیای بسته خود می‌بیند و تفسیر می‌کند، بهترین نمونه این نوع شخصیت داستانی در ادب معاصر فارسی دایی‌جان ناپلئون اثر ایرج پزشک‌زاد است.
«حماسه‌های شرق دور»؛ به چین و ژاپن می‌پردازد. به باور مولف در چین حماسه به آن معنی که در سرزمین‌های باستان شکل گرفته در چین وجود ندارد، اما با این حال افسانه‌هایی درباره قهرمانان چینی را تشریح کرده است. ضمن این‌که چند صفحه را به شرح و بسط حماسه «سه قلمرو پادشاهی» اختصاص داده است.
«حماسه‌های غربی در قرون وسطی» با «حماسه بیوولف» در اسکاندیناوی آغاز می‌شود که به اعتقاد جان. آر. آر. تالکین «بیوولف» بیشتر شبیه یک مرثیه غنایی است تا یک اثر حماسی. بعد مجموعه کوتاه و ناتمام هیلده براند در 67 بیت به نبرد تن به تن پدر و پسر اشاره دارد و «سرود رولان» که به اعتقاد مولف اولین و زیباترین اثر حماسی فرانسوی است که به یک نبرد تاریخی می‌پردازد. «اداها» نیز که مجموعه‌ای از نوشته‌های ایسلندی باستان در قرن سیزدهم است و در ادامه کمدی الهی که شاهکار دانته آلیگیری است.
در قرن هفدهم شاعرانی چون جان میلتون و جان درایدن حماسه‌سرایی کردند که مولف در «حماسه‌های بعد از رنسانس» سراغ آنها رفته است و بیش از همه «لوزیاد»، «دن کیشوت»، «بهشت گمشده» را بررسی کرده است: «در قرن هجدهم، دنی دیدرو و اصحاب دایره‌المعارف در فرانسه و دیگر فیلسوفان اروپا، راسیونالیسم و عقل‌گرایی را ترویج کردند و در عرصه حماسه الگزاندر پوپ ظهور کرد. در قرن نوزدهم علوم انسانی قوت بیش‌تری یافتند و تجربه‌گرایی و نگاه عینی‌گرا به پدیده‌ها در کنار درون‌نگری و خیال‌پردازی‌های رمانتیک‌ها ملاک و معیار قرار گرفت.»
«حماسه در قرن هجدهم» نگاهی به آثار پوپ و ولتر دارد و یکی از آثار ولتر را چنین نشان می‌دهد: «ولتر حماسه آتریاد را در سال 1728 نوشت. این منظومه درباره قهرمانی‌های آنری چهارم پادشاه محبوب فرانسوی‌هاست به پاس آن‌که به جنگ‌های مذهبی پایان داد. آنریاد از نظر سبک تقلیدی خشک و پرتکلف از حماسه انه‌اید ویرژیل بود، اما معاصرانش در این اثر فقط آرمان کریمانه تسامح و تساهل را می‌دیدند، موضوعی که الهام بخش شاعر در آفریدن این حماسه بود.»
در فصل بعدی؛ «حماسه در قرن نوزدهم» مولف نقش شعر را در نشان دادن حماسه به ویژه در فرانسه پررنگ می‌داند و در «حماسه در قرن بیستم» به ویژگی آن در دوران مدرن می‌پردازد: «یکی از نشانه‌های حماسه مدرن این است که حماسه در عصر جدید مدام جایگاه تولیدات «دسته دوم» را منعکس می‌کند و نویسنده‌اش در حالی که به کتاب‌های موجود در قفسه کتاب و به بایگانی متون قبل از خود می‌نگرد، دست به قلم می‌برد.»
یکی از فصل‌های خواندنی کتاب «حماسه در شعر معاصر ایران» است که به نظر فروغ اولاد کمتر به این موضوع پرداخته شده است. برای همین او حماسه را در شعر شاعران معاصر از جمله مهدی اخوان ثالث(آخر شاهنامه)، سیاوش کسرایی آرش کمانگیر) و احمد شاملو (ابراهیم در آتش) نشان می‌دهد ضمن این‌که با ارجاع به منابع معتقد است که کاربرد و شکل حماسه در اشعار هر سه به شکل متفاوتی است.
مولف «حماسه در شعر غرب» را هم رصد کرده است و برخی آثار چند شاعر مطرح غرب چون ازرا پاوند، تی.اس الیوت، سن ژون پرس، کارلوس ویلیام، درک والکات را بررسی کرده و درباره نقش جنگ جهانی اول در نگاه شاعران غرب می‌نویسد: «بی‌شک جنگ جهانی اول و وقایع غم‌انگیزش در سه اثر معروف «سرزمین سترون» اثر تی.اس الیوت، «اولیس» اثر جمیز جویس و «سرودها» از ازرا پاوند تاثیرگذار بوده است و روایات حماسی و قهرمانی در پی آن خلق شده‌اند. به همین سبب هر سه شاهکار بیانگر تصاویر تراژیک، پاره پاره، سرشار از تصاویر اجساد تکه تکه و دفن نشده و تصاویری هولناک از سرزمین سوخته، نابارور و خشک‌اند.»
کتاب «حماسه» شناخت‌نامه حماسه‌های ایران و جهان نوشته فروغ اولاد در 359 صفحه، شمارگان 700 نسخه به بهای صد و 10 هزار تومان از سوی نشر چشمه روانه بازار نشر شد.
منبع: ایبنا