«العمدۀ فی الجراحه یا العمده فی صناعۀ الجراح»، اثر: امین الدوله ابوافرج بن موفق الدین یعقوب بن اسحاق کَرَکی، مشهور به ابن القُفّ (۶۳۰ – ۶۸۵ هـ.ق.)، بر اساس نسخه موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، به شماره ۴۱۰۱، و تاریخ کتابت ۷۲۵ هـ.ق.، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور از سوی مجمع ذخائر اسلامی به زودی منتشر خواهد شد.
در مقدمه آن آمده است:
امین الدوله ابوالفرج بن موفق الدین یعقوب بن اسحاق کَرَکی، طبیب مشهور مسیحی اهل سوریه بود. پدرش از مسیحیان کرک (در خاور بحر المیت در اردن) و در روزگار الملک الناصر یوسف بن محمد ایوبی (۶۳۴ – ۶۸۵هـ.ق.) در صَرخد به شغل دیوانی مشغول بود (نک: ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۲، ص۲۷۳) و در سال ۶۳۰ هـ.ق. بود که صاحب فرزندی به نام ابوالفرج شد که بعدها ابن قُف نامیده شد و از افتخارات عالم اسلام گردید. پدر در همین ایام با ابن ابی اصیبعه آشنایی پیدا کرد و همین دوستی باعث شد که ابن قُف در محضر این عالم بزرگ به سفارش پدر علم آموزد. ابن ابی اصیبعه از علاقۀ وافر شاگردش به دانستن تراجم گذشتگان یاد کرده (همانجا) و نیز جامع ترین شرح احوال ابن قف را در همین کتاب استاد می توان یافت.
ابن قُف مدتی در نزد ابن ابی اصیبعه علوم مختلف از جمله طب را فرا گرفت و کتابهایی همچون المسائل حنین بن اسحاق، الفصول و تقدمه المعرفۀ بقراط و برخی آثار رازی را خواند و مقدمات ضروری طب را فرا گرفت.
ابن قف پس از چندی همراه پدر به دمشق رفت و از محظر برخی اساتید آن دیار بهره جست؛ از آن جمله طب را نزد حکیم نجم الدین بن منفاخ و موفق الدین یعقوب سامری، و فلسفه را نزد شیخ شمس الدین عبدالحمید خسروشاهی و عزالدین حسن غنوی ضریر، و هندسه را نزد شیخ مؤیدالدین عرضی فراگرفت. با این همه به طب بیش از سایر علوم توجه داشت و در بدو کار مدتی در دژ عجلون طبابت کرد و سپس به دمشق بازگشت.
وی در عصر خود در گسترۀ عالم اسلام یکی از مشهورترین اطبا به شمار می رفت و از اقصا نقاط دنیا شاگردان بسیاری به محضرش می آمدند. البته نباید فراموش کرد که جریان جنگهای صلیبی در سوریه و فلسطین، در شکوفایی علمی او به ویژه در فن جرّاحی تأثیر بسزایی داشت. زیرا وی اغلب مشغول جراحی مجروحین جنگی بود و از این طریق مهارت قابل توجهی در این فن یافته بود و همگی مهارت خود را عمدتاً در همین کتاب الجراحه مکتوب ساخت.
تألیفات طبی ابن قُف را می توان به دو دستۀ نظری و عملی تقسیم کرد. ابن ابی اصیبعه (ج۲، ص۲۷۳-۲۷۴) از آثار او نه اثر را بر شمرده و برخی از معاصرین دو عنوان نیز بدان افزوده اند:
۱- الاصول فی شرح الفصول: شرح الفصول بقراط در ۷ مقاله و در دو مجلد که یکی از مفصل ترین و مهمترین شروح آن کتاب محسوب می شود. در این کتاب ایراداتی بر رازی و دیگران نیز گرفته شده است. کهنترین نسخۀ آن که فقط جلد اول را داراست، در کتابخانۀ بلدیۀ اسکندریه موجود است که مکتوب ۶۸۳ هـ.ق. بوده و به نظر ابن قف رسیده و توسط او تصحیح شده است. دو نسخه از این کتاب در کتابخانه های ایران تا به حال شناسایی شده که یکی در کتابخانۀ ملک (ش۸۳۶) و دیگری در کتابخانۀ دائره المعارف بزرگ اسلامی (ش۱۰۳۳) موجود است(نک: فهرستوارۀ دنا، ج۱، ص۱۱۲۸) اما هر دو نسخه در سال ۱۲۷۷ هـ.ق. کتابت شده اند.
۲- جامع الغرض فی حفظ الصحۀ و دفع المرض: در بهداشت و حفظ تندرستی و پیشگیری از بیماریها در ۶۰ فصل.
۳- الشافی فی الطب: در ۴ مجلد که نسخه ای کهن از آن که مقالات هشتم تا دوازدهم را دارد، در عصر مؤلف در ۲۵ صفر سال ۶۷۲ هـ.ق. کتابت شده است و در کتابخانۀ آیت الله گلپایگانی در قم (ش۱۵۱۴ – ۶۴ / ۹) نگهداری می شود(نک: فهرست گلپایگانی، ج۵، ص۲۳۷۰)؛ حاجی خلیفه نیز به این اثر اشاره دارد(کشف الظنون، ج۲، ص۱۰۲۳)
۴- شرح الکلیات من کتاب القانون: در ۶ مجلد که بنا به گفته مؤلف، از فخرالدین رازی سرمشق گرفته و در آن ایرادات وارد بر رازی را بررسی کرده است. نسخه ای از آن در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق موجود است.
۵- مقاله فی حفظ الصحه: که ناتمام مانده است.
۶- حواش علی ثالث القانون: که ناتمام مانده است.
۷- شرح الاشارات (ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۲، ص۲۷۳).
۸- المباحث المغربیه (همان، ص۲۷۴).
۹- زبده الطب.
۱۰- رساله فی منافع الاعضاء الانسانیه(رحیم لو، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل: ابن قُف).
۱۱- العمده فی الجراحۀ: که به نامهای العمدۀ فی الجراح، عمدۀ الجراحین، عمدۀ الاصلاح فی عمل صناعۀ الجراح، العمدۀ فی صناعۀ الجراح نیز آمده است. این کتاب دو باب و هر باب در ده فصل ترتیب یافته و مجموعاً در بیست مقاله، مشتمل بر مباحث نظری و عملی جرّاحی است که بر اساس تجربیات مؤلف در جراحی مجروحین جنگهای صلیبی شکل گرفته است.
این کتاب پاسخگوی همۀ نیازهای یک جراح در سدۀ هفتم هجری است و مفصلترین کتاب جراحی سراسر سده های میانی به شمار می رود. ابن قُف این کتاب را به سبب شکوۀ یکی از جراحان زمان از فقدان کتاب مرجعی برای اهل این فن نوشته است.
باب اوّل آن در بارۀ تشریح اعضا و آسیب شناسی بر مبنای اخلاط اربعه است و در آن بیماری های غیر مربوط به اخلاط، جراحات بالاخص زخمهای تیر، مداوا با سوزاندن، اعمال جراحی، زایمان و چهار روش برای ختنه کردن بحث کرده است که یکی از این چهار روش، روش ابداعی خود ابن قف بوده است. همچنین مؤلف در این کتاب روشی تازه برای درآوردن سنگ مثانۀ زنان طرح کرده است. از مباحث ابتکاری دیگر وی در این اثر وصف مویرگها و چگونگی کار دریچه های قلب با دقتی حاکی از مشاهدۀ بسیار دقیق در حدود ۴ قرن پیش از تحقیقات ماکپیگی ایتالیایی (متوفی ۱۶۹۴م.) است که در این زمینه از میکروسکوپ استفاده کرده است.
ابن قف در روزگار خود ضرورت یکسان سازی اوزان و مقادیر رایج در پزشکی و داروسازی را احساس کرد و در این کتاب (چاپی، ج۲، ص۲۳۳) بدان اشاره کرده است. وی همکاران خود را در سرزمینهای اسلامی به این امر فراخواند اما به نتیجۀ مطلوبی منجر نشد.
این کتاب در سال ۱۳۵۶ هـ.ق. در حیدرآباد دکن در دو مجلد منتشر شد. اما نسخی که در تصحیح این اثر استفاده شده بود، عمدتاً نسخ متأخری بودند و برخی اغلاط مطبعی نیز در آن راه یافته است. این امر با وجود کشف نسخۀ کهن مجلس که به احتمال زیاد کهنترین نسخۀ موجود از آن هم محسوب می شود، ضرورت تصحیح مجدد این کتاب مهم را صدچندان می کند.
همین چاپ حیدرآباد دکن در سال ۱۹۹۷ م. توسط فؤاد سزگین در فرانکفورت با تیراژ محدود ۸۰ دوره عیناً تجدید چاپ شد و متأسفانه کار جدی روی آن انجام نشد؛ امّا همین که نسخۀ نایاب چاپ دکن دوباره انتشار یافت، غنیمت بزرگی بود. به ضمیمه نمونه ای از صفحات آن آورده شده است. البته ترجمه هایی از بخشهای این کتاب به آلمانی توسط شپیس و مولر – بوتو انجام یافته است(رحیم لو، همانجا).
اما نسخه ای که هم اکنون به صورت عکسی منتشر می شود، از جهات بسیاری مهم و قابل توجه است. یکی از این وجوه امیاز آن، قدمت کتابت نسخه است. این نسخه در رمضان ۷۲۵ هـ.ق. توسط جبرائیل بن یاقوت بن عبدالله کتابت شده است. سپس گویا توسط یک پزشک جرّاح به نام حاج علی بن یعقوب العلیمی معروف به عجلونی جرایحی نسخه بازبینی و تصحیح شده است؛ و این احتمال نیز دارد که کاتب نسخه هر دو نفر مزبور است، یا کتابت زیر نظر اینن جراح صورت گرفته است.
از امتیازات دیگر این نسخه، کتابت آن مستقیماً از مسوّدۀ مؤلف است که اذعان شده در سال ۶۷۶ هـ.ق. از تألیف آن فراغت یافته است.
نسخه به دست اسماعیل بن یوسف الخطیب نیز افتاده و یادداشتی به نسخ کهن در تملک نسخه در آخر بدان نگاشته است. سپس یادداشت وقف از حکیم محمدهاشم طبیب تهرانی و مهر او و یادداشتی دیگر به تاریخ ۱۲۲۷هـ.ق. در اوّل نسخه دیده می شود.
برگ اوّل نسخه افتاده و سپس الحاقی و نونویس گشته که به احتمال زیاد مربوط به سدۀ ۱۳ هجری است.
از دیگر امتیازات نسخۀ حاضر، حواشی سودمندی است که در حین تصحیح از کتب متقدم و گاه از تجربیات خود مصحح بدان افزوده شده و غنای آن را دو چندان کرده است. نسخه به خط نسخ کهن و خواناست و تصحیحات نیز به خط خوانایی بر حواشی به صورت منظم نگاشته شده و عناوین اصلی متن به شنگرف است(نک: فهرست مجلس، ج۱۱، ص۹۷).
اشتباه فاحشی که در فهرست دنا (ج۷، ص۶۲۶) در مورد این کتاب وارد شده، ضبط نادرست نام اشهر مؤلف به صورت «حنبلی، ابوالفرج بن یعقوب» است. در حالی که در ضبط دیگر اسامی کتب موجود از ابن قف، اسم اشهر او را مدخل قرار داده و همین اشتباه به ناچار در جلد ۱۱ (نمایۀ مؤلفین) هم وارد شده است.
علاوه بر آن، کاتب اصلی را عجلوبی (به جای عجلونی: منسوب به منطقه ای در دمشق) نوشته که برگرفته از ضبط نادرست آن در فهرست مجلس است. همچنین تاریخ اتمام تألیف کتاب که در آخر نسخه بدان اشاره شده (۶۷۶ هـ.ق.)، تاریخ کتابت دانسته شده که نادرست است.
غیر از این سه اثر ابن قف (العمده، الاصول فی شرح الفصول، و الشافی فی الطب) در کتابخانه های ایران اثر دیگری از ابن قف به صورت مخطوط نیافتم و عمدتاً آثار او در کتابخانه های دمشق و قاهره و دیگر کشورهای عربی موجود است. شاید به این دلیل باشد که محل نشو و نما، و شهرت این دانشمند بزرگ اسلامی در دمشق و عمدتاً کشورهای عربی بوده است. البته قصد حقیر در انتشار این نسخه در تیراژ محدود شناساندن این دانشمند بزرگ دورۀ اسلامی به جامعۀ خویش است. آن هم به بهانۀ معرفی کهنترین نسخۀ موجود از اثر مهم ابن قف در جراحی که به لطف الهی در کتابخانۀ مجلس موجود است.
این کتاب توسط یوسف بیگ باباپور در مجمع ذخائر اسلامی به صورت عکسی زیر چاپ میباشد و به زودی منتشر خواهد شد.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی