اهميت كار شيخ آقابزرگ در معرفي آثار و نويسندگان شيعه، شماري از فهرست نگاران و كتابشناسان شيعه را بر آن داشت تا ادامه دهنده راه آن كتابشناس بزرگ باشند و با نگارش تكمله و ذيلهايي بر اين اثر به تكميل آن بپردازند.
يكي از اين كتابشناسان دكتر سيد منصور طباطبايي است كه هم اكنون مشغول نگارش تكمله اي بر الذريعه است.
گفت و گوي مركز پژوهشي ميراث مكتوب را با دکتر سید منصور طباطبایی در ادامه مي خوانيد.
برای آغاز درباره تکمله ای که بر موسوعۀ ارزشمند الذریعه الی تصانیف شیعه در دست انجام دارید، سخن بگویید؟
آنچه مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در قالب کتاب ارزشمند الذریعه تألیف کرده اند بالغ بر معرفی چند ده هزار کتب تصانیف شیعه می شود و به جرأت می توان گفت این حجم مقابل آنچه که امروز در منابع شیعه قابل دسترس موجود است بسیار اندک است؛ یعنی به یک دهم این منابع هم نمی رسد. البته این سخن از ارزش کار شیخ آقابزرگ نمی کاهد. در آن روزگار با آن امکانات قلیل و کمبود منابع این اثر بسیار درخور تقدیر است.
امروزه با انتشار فهارس مختلف و روزآمدن شدن فهارس کتابخانه های کشور و ضروت ثبت بسیاری از تراث شیعه، بایسته بود که مستدرک یا تکمله ای بر الذریعه نوشته شود. بنده طی سالهایی که در خدمت استاد عبدالحسین حائری بودم ایشان در آن جلسات هر کتابی را که جزء میراث شیعه محسوب می شد در حاشیۀ الذریعه اضافه می کرد. این کار شور و شوقی در دل من انداخت که نوشتن مستدرکی بر الذریعه را آغاز کنیم و هم اکنون مشغول گردآوری عناوینی هستم که در فهارس چاپ شده از میراث خطی از شیعه موجود است. تا به حال حدود پنج هزار فیش تهیه شده و پیش بینی بنده این است تا بیست هزار مدخل در فهارس ایران و عراق موجود است در این مجموعه گردآوری شود. اگر این کتاب ها را در مجموعه ای معرفی کنیم شاید الذریعه ای دیگر تحت عنوان مستدرکات الذریعه تدوین شود.
بنده سالهای گذشته دو مجلد را با عنوان الشریعه الی استدراک الذریعه در کتابخانۀ مجلس چاپ کردم که 1000 عنوان منابع استدراکی را بر الذریعه معرفی کردم. آخرین جلد آن در سال 1385 منتشر و تقریباً هفت سال این کار متوقف شد. در طول این سالها من مشغول گردآوری عناوین استدراکی بودم و تصمیم دارم این مجموعه را به نام الی استدراک الذریعه منتشر کنم که به صورت گاهنامه منتشر خواهد شد. در هر شماره 500 مدخل از مداخل استدراکی الذریعه به زبان عربی معرفی و هر مجلد به ترتیب الفبایی چیده می شود. اعلانات کتابشناسی، مستقلاً ترتیب الفبایی خواهد یافت و نهایتاً به صورت یک مجموعه به چاپ می رسد.
اصلی ترین تفاوت کار شما با اثر ارزشمند الذریعه چیست؟
مرحوم آقابزرگ تهرانی تعریف عام و وسیعی از شیعه داشتند. به همین خاطر مدخل هایی که در الذریعه است که موجب خرده گیری بعضی از مؤلفان اهل سنت شده است. شیخ آقابزرگ به غیر از شیعه امامیه، شیعۀ اسماعیلیه و شیعۀ زیدیه را وارد تعریف شیعه کرده است. البته این ها جز نحله های شیعه هستند، اما آنچه برای من در این اثر اهمیت داشته و به آن خواهم پرداخت میراث امامیه است. برای من تا امامی بودن مؤلف اثر اثبات نشود نام کتاب را ثبت نمی کنم و اگر ثبت کردم علامت تردید خود را به خواننده منتقل می کنم. بخش دیگر این کتاب اختصاص به نسخه هایی دارد که آقابزرگ نام آنها را نیاورده و یا نسخه ای را معرفی نکرده و یا تفصیلی از کتاب به دست نداده است. من حتی المقدور به معرفی نسخه ها در کتابخانه ها خواهم پرداخت و کتابشناسی را در حد توان خواهم گفت.
در حال حاضر انتقاداتی از جانب برخی از پژوهشگران وجود دارد که موسساتی مانند میراث مکتوب در معرفی آثار شیعه کوتاهی می کنند. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟
می توان گفت گلایه هایی که در باب میراث مکتوب شیعه می شود بجا است، ولی به جای اینکه دنبال مقصر بگردیم توصیه می کنم راهکارهایی در این زمینه پیدا کنیم. به عنوان یک عضو کوچک از جامعۀ محققین توصیه می کنم که حوزۀ علمیه در حوزۀ احیای مواریث گذشتگان جدی وارد عمل شود. مؤسسه ای مانند میراث مکتوب به تنهایی نمی تواند کاری از پیش ببرد و باید مراکز به طور عام وارد عمل شود. وظیفه ای همگانی در مقابل مخطوطات وجود دارد و به جای اینکه انگشت به سوی مقصر دراز کنیم باید قصور خویش را جبران کنیم. در این زمینه زعمای گرانقدر شیعه باید دست به کار شوند و بخشی از فعالیت های طلاب فاضل حوزۀ علمیه به این سمت و سو هدایت شود. البته در این راه باید نظرات اساتید فنون تصحیح و تحقیق نیز بهره ببرند و میراث سراسر افتخار مذهب جعفری را به شیوۀ فاخر و علمی به جهانیان عرضه کنند.
یکی دیگر از مشکلات در زمینه تصحیح، متونی هستند که به صورت ابتدایی و بدون رعایت ضوابط تصحیح و منتشر می شوند. به عقیده شما برای رفع این مشکل چه اقداماتی می توان انجام داد؟
متأسفانه از قدیم یک قانون نانوشته وجود داشت و آن این است همه کس یارای دست یازیدن به تصحیح نسخه های خطی و فهرست نگاری دارد و مع الاسف سیل دانشجویان فارغ التحصیلی که پایان نامه های آن همان تصحیح نسخ است بدون نظارت واقعی استادان فن انجام و دفاع و بدون ارزیابی ضروری به چاپ می رسد که خود موجب ضعف بنیۀ این رشته در روزگار معاصر شده است.
برای حل این معضل چه باید کرد؟
راهکار بنده نظارت دقیق گروهی علمی است که از سوی مراجع ذیصلاح مانند وزارتخانه های علوم و ارشاد به تشکیل آن مبادرت ورزند و بدون تأیید و صلاحدید آن گروه تصحیح به چاپ سپرده نشود.
چارۀ اصلی تصحیح، نقد است. زمانی که آن گروه انتشار اثر را تأیید نکند و لجنۀ علمی متصدی نقادی شود و انتشار این کتاب غیر قانونی قلمداد شود دیگر کمتر کسی به این شیوه تصحیح نمی کند. هم اکنون کسانی که با یک مقدمه روزنامه وار اثری چاپ می کنند و به عنوان مصحح شناخته می شوند. همانطور که وزارت ارشاد یک اداره برای تعیین صلاحیت چاپ یک کتاب دارد باید چنین لجنه ای برای تعیین صلاحیت کتاب وجود داشته باشد و اگر اثر از صلاحیت لازم برخوردار نبود، اثر منتشر نشود.
گفت و گو از سيده معصومه كلانكي