گفتگوی ایشان با میراث مکتوب را می توانید در این بخش بخوانید…
در حال حاضر معضلی در کتابخانه ها به وجود آمده است که نسخه های خطی در کتابخانه ها محصور شده است و در دسترس پژوهشگران قرار نمی گیرد. به عقیده شما برای رفع این مشکل چه باید کرد؟
واقعیت این است هر کتابخانه ای در دنیا که حاوی نسخه های خطی باشد می خواهد از آن چه که در اختیار دارد به خوبی محافظت کند و یکی از راهکارهای این محافظت، البته فهرست نویسی و معرفی این نسخه ها است. در کشورهای اروپایی برای مثال در برلین از قرن هجدهم اين کار آغاز شده است و می دانيم که در طول اين دو قرن فهرست های زیادی در اروپا منتشر شد. سابقه فهرست نویسی در کشورهای اسلامی نيز نسبتاً کهنه است و تا به حال نيز اين روند ادامه داشته است. در عصر کنونی پس از ورود صنعت میکروفیلم، به تدریج در کتابخانه ها نسخه ها برای مراجعين به شکل میکروفیلم عرضه می شدند و کتابخانه ها میکروفیلم را در اختیار افراد قرار می دهند که از جهاتی برای حفظ نسخه های خطی کاری ارزنده است. البته در سالهای اخیر نهضت دیجیتال سازی نسخه ها پدید آمده و در دنیا به اهمیت اين کار برای حفظ بهتر نسخه ها پی برده اند. بسياری از کتابخانه های اروپايي و نيز در آمريکا الآن تعدادی از نسخه های خود را بر روی سايت گذاشته اند؛ کتابخانه هايی مانند کتابخانه ملی پاریس. طبیعی است که این کارها هزینه خود را دارد و مهم ترین راهکار برای حفظ و تداوم این کارها، اخذ هزینه از مراجعين و درخواست کنندگان عکس نسخه هاست. برخی مسئولان کتابخانه ها در ايران متأسفانه از يک مشکل ذهنی و برداشتی غلط رنج می برند و آن اينکه گمان می برند اگر نسخه ها در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد اهمیت آن از بین می رود و اگر چاپ شود دیگر کسی سراغ اين کتابخانه ها را نمی گیرد. در حالی که این طور نیست؛ نسخه خطی همواره اهمیت خود را دارد یعنی حتی زمانی که کتاب چاپ و یا فاکسیمیله شود نسخه خطی به عنوان یک فرآورده بشری اهمیت خود را همیشه حفظ می کند و کتابخانه های دارنده این نسخه ها هم طبعاً اهمیت خود را حفظ می کنند. البته علل ديگری هم برای اين نوع برخوردها وجود دارد که بايد در مجالی ديگر بدان پرداخت.
وضعیت فهرست نویسی را چگونه ارزیابی می کنید؟
گاهی خوب و گاه هم بسيار عجولانه و به دست اشخاص غير مطلع. عدم دسترسی به نسخه ها به وسيله محققان و کتابشناسانی که برای مطالعه نسخه ها به کتابخانه ها مراجعه می کنند نيز مزيد بر علت شده است. برخی فهرست هایی که در شماری از کتابخانه های کشور تهيه شده و منتشر شده فهرست های کاملی نیستند؛ یعنی رساله هايی را در مجموعه هااز قلم انداخته اند و یا نسخه را اصلاً خوب شناسایی نکرده اند، نمونه ای را عرض می کنم: حدود ده دوازده سال قبل در کتابخانه آستان قدس رضوی به من اين فرصت داده شد تا نسخه ای ذيل عنوان اعجاز القرآن را ببینم. آن زمان من در فهرست نسخه های آنجا به نسخه کهنه ای ذيل همين عنوان و با کتابت شخصی به نام جشمی برخوردم و چون در زمینه حاکم جشمی کار می کردم به نظرم رسید مولف شاید یکی از افراد خاندان او بوده و یا به هر حال ارتباطی با وی داشته باشد. هر طور بود نسخه را به سختی سفارش دادم. شايد تنها برای پانزده دقيقه فرصت داشتم که نسخه را بررسی کنم. مسئول مربوطه ابراز می داشت که نور سالن برای نسخه خطرناک است و بيش از اين فرصتی برای مطالعه و بررسی نسخه وجود ندارد. یک ربع ساعتی نسخه را تورقی کردم. در فهرست آستان قدس که چاپ شده، نام مولف این کتاب را مجهول الهویه دانسته بودند. کتاب را تورق کردم معلوم شد این کتاب تأليف شريف مرتضی است. نسخه از آغاز افتادگی داشت و اسم کتاب هم معلوم نبود. به هرحال فهرست نویس متوجه نشده بود کتاب تأليف کیست. نسخه ای که چند صد سال بود در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شد و از مهم ترین کتاب های کلامی سید مرتضی است به دليل اينکه فرصت لازم برای شناسايي نسخه ها به پژوهشگران نمی دهند همچنان ناشناخته مانده بود. شايد اگر اجازه بررسی نسخه به من داده نمی شد همچنان یکی از کتاب های کلامی سید مرتضی ناشناخته می ماند. منظور این است که این نوع نگاه منفی در توزیع اطلاعات گاه نتايج بسيار بدی را در پی دارد و البته اين همه ناشی از یک نوع طرز فکر و روحیه انحصارطلبی است. شايد بهترين راه تدوين يک اساسنامه در سطح ملی برای نحوه مديريت کتابخانه ها باشد.
وضعیت فهرست نویسی را در سال های اخیر چگونه ارزیابی می کنید و این وضعیت در کتابخانه های کشورهای اروپایی در مقایسه با کشور ما چگونه است؟ آیا این قوانین سخت گیرانه درباره نسخه های خطی در آنجا نیز حاکم است؟
فهرست نویسی در کشور ما از حدود ده سال گذشته تا کنون تحول شگرفی پیدا کرده است و با توجه به تأسیس مجمع ذخائر اسلامی و خیلی از کتابخانه ها در قم و با تلاشهای شخصی فهرست هایی خوب تهیه شد. به کوشش مرکز احیای میراث اسلامی نیز بسیاری از کتاب های کتابخانه های کوچک فهرست نویسی شده است که کاری بسيار ستودنی. در مورد کتابخانه های عمومی، برخی کتابخانه ها مانند کتابخانه آیت الله مرعشی همواره در اين زمينه فعال بوده اند و فهرست های مفصلی چاپ کرده اند. کتابخانه مجلس نیز کار مهمی در این زمینه در سالهای اخیر انجام داد و فهرست هایی را از فهرست نویسان جوان که تا اندازه ای با این کار آشنا بودند منتشر کرد که خوب برای تربيت نسل جديد کتابشناسان و فهرست نويسان بسيار گام مهمی بود. با اين کار دست کم می دانيم که در کتابخانه مجلس چه نسخه هايی وجود دارد؛ حال برخی جزييات به مرور زمان قابل اصلاح است. طبعاً فهرست ها به مرور زمان بازنویسی می شوند و مشکلات رفع می شود. به طور کلی فهرست نویسی در ایران گامهای مهمی برداشته است. در کشورهای عربی آنچه ما از فهرست ها می بینیم بيشتر از دهه هفتاد به قبل است و آنچه منتشر شده تعدادش زیاد نیست. در اروپا و آمریکا البته فهرست نویسی سابقه زیادی دارد و در عين حال می دانيم که آنان فهرست کتابخانه ها را با دقت زیاد معمولاً تهیه می کنند و گاهی بيست سال و يا سی سال ميان انتشار دو جلد پياپی فاصله می افتد و کار طول می کشد. در این کشورها انتشار کتاب پر هزینه است و گاه می شود که اين نوع کتابها را حتی افست هم نمی کنند.
به عنوان پرسش پایانی مرکز پژوهشی میراث مکتوب در سالهای اخیر کارهای مشترک زیادی با دانشگاه آزاد برلین انجام داده است. کمی درباره این تعامل صحبت می کنید؟
برنامه کاری مشترکی بین دانشگاه آزاد برلین و میراث مکتوب به صورت قرارداد تنظیم شده است؛ بدين شکل که تعدادی از نسخه های خطی را چه به صورت تصویری و چاپ نسخه برگردان و يا به صورت تحقیق و اديسيون و عمدتاً در حوزه کلام و فلسفه و نيز در حوزه تصوف منتشر کنيم. سابقاً نمونه های ديگری از اين دست همکاری ها داشتيم؛ مانند همکاری دانشگاه تهران با دانشگاه مک گیل.از کتاب هایی که در حوزه علم کلام با مرکز پژوهشی میراث مکتوب تاکنون منتشر کرده ايم بايد به کتاب المعتمد تأليف محمود الملاحمي اشاره کرد. چند کتاب دیگر هم قرار است منتشر شود؛ مانند نهاية المرام در دانش کلام تأليف پدر فخر رازي. اين همکاری بسيار مفيد و ضروری است و خود عاملی است برای تعاملات فرهنگی و برای آشنایی ایرانیان با زمینه های تحقیق و پژوهش در حوزه های ایرانشناسی و اسلام شناسی در غرب.
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی