تحصیلات خود را تا دیپلم در خوی به پایان رساند و در سال 1363 وارد مدرسه نمازی خوی شد و به تحصیلات حوزوی پرداخت. آن گاه به حوزۀ علمیۀ قم رفت و در سال 1372 سرگرم درس خارج فقه و اصول شد و در ضمن از فلسفه و کتاب شناسی نیز غفلت نورزید.
از استادان او در کتاب شناسی می توان به مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی، استاد سید احمد حسینی اشکوری و استاد عبدالحسین حایری اشاره کرد.
حجت الاسلام و المسلمین صدرایی خویی هم اکنون در کنار تصحیح و تحقیق متون، به تدریس در دانشکده دارالحدیث شهرری و دانشگاه مفید مشغول است.
تصحیح مرآة الشرق، یک قرن وارستگی، زندگی آیت الله اراکی، انتشار میراث حدیث شیعه در بیست جلد، انتشار فهرستگان حدیث شیعه، تصحیح دیوان فنا اثر طبع عبدالرسول زنوزی خویی، تصحیح مرآت الکتب، رسائل فارسی حسن بن عبدالرزاق لاهیجی، سیمای خوی ، فضل بن شاذان ستاره خراسان و … از آثار این پژوهشگر محسوب می شود.
حجت الاسلام و المسلمین صدرایی خویی معتقد است کسی که مالکیت نسخ خطی را بر عهده دارد احساس می کند مالک محتوای آن نیز هست، درحالیکه کسی که کتابی را تألیف می کند می خواهد جامعۀ علمی از قلم و اندیشۀ او استفاده کند.
در ادامه گفتگوی وی را با روابط عمومی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب می خوانید.
در حال حاضر وضعیت دیجیتال سازی نسخ خطی را چگونه ارزیابی می کنید. دیدگاه شما درباره اقدام کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در زمینه اهدای تصاویر دیجیتالی نسخ آن کتابخانه به سایر مؤسسات چیست؟
بحث دیجیتال سازی نسخه های خطی مسئله ای است که با پیشرفت علوم رایانه به وجود آمده است و تقریباً ده سال است که آغاز شده و مؤسسات و کتابخانه ها دیجیتال سازی کتاب های چاپ سنگی را آغاز کرده اند و از این جهت در ایران پیشرفت های خوبی حاصل شده است. البته دیجیتال سازی گام اول است که کتابخانه مجلس شورای اسلامی در این زمینه حرکت کرد و با مدیریت حجت الاسلام و المسلمین جعفریان تمام نسخه های خطی خود را به صورت دیجیتالی در لوح فشرده قرار داد و در گام دوم که اهدای نسخ است باز کتابخانۀ مجلس پیش قدم بود و تمام نسخه های خطی خود را در سایت قرارداد تا اشخاص حقیقی و حقوقی با مراجعه به سایت کتابخانۀ مجلس این اسناد را مطالعه کنند و به آن دسترسی داشته باشند.
آیا این روش می تواند در پیشرفت تحقیقات تأثیرگذار باشد؟
حُسن این کار در این است که بسیاری افراد امروزه دیگر توان نگهداری یا امکانات دیجیتالی کلان را ندارند. هم اکنون با پیشرفت علوم کامپیوتری، این امکان فراهم آمده کتابخانه های بزرگ تصاویر دیجیتالی نسخ خود را در اختیار مراجعه کنندگان قرار دهند تا محققان بتوانند از بخشی از آن به عنوان مآخذ خود استفاده کنند. با کاری که کتابخانه مجلس انجام داد این امکان را فراهم کرد تا فرد با در اختیار داشتن حافظۀ مجازی به مطالب مورد نیاز خود دسترسی داشته باشد. البته این کار در جهان صورت گرفته و کتابخانۀ سلیمانیۀ ترکیه تصویر 100 هزار نسخۀ خطی را در اختیار خواننده قرار می دهد یعنی خواننده می تواند به هرکدام از برگ های این صد هزار نسخه مراجعه کند. امیدواریم اقدام کتابخانۀ مجلس زمینه ای باشد تا کتابخانه های دیگر هم این کار را بکنند
به عقیدۀ شما این انحصارگرایی از چه موضوعی نشأت می گیرد و چرا نسخ خطی در دسترس محققان قرار نمی گیرد؟
متأسفانه دیدگاهی که مسئولان این کتابخانه ها نسبت به اسناد دارند دیدگاه های بسیار سنتی و قدیمی است آنها تصور می کنند مراجعه به نسخ باعث می شود نسخه آسیب ببیند. اما امروزه با این امکانات جدید مانند تصویر برداری، آسیبی به نسخه نمی رسد. یک مسئلۀ دیگر در زمینه ابعاد علمی مدیریت است. مدیریت علمی بسیار نادرستی شکل گرفته است و کسی که مالکیت نسخ خطی را بر عهده دارد احساس می کند مالک محتوای آن نیز هست، درحالیکه کسی که کتابی را تألیف می کند می خواهد جامعۀ علمی از قلم و اندیشۀ او استفاده کند. در قدیم هم این گونه بود هر نسخه ای که نوشته می شد به جامعه عرضه می شد اما امروزه متأسفانه نهادهای فرهنگی که صبغۀ عمومی و دولتی دارند با مالکیت یک نسخه مالک محتوای آن هم هستند که به نظرم این تصور نادرستی است و با اهداف مؤلف سازگاری ندارد.
ما باید به سمت تعالی فرهنگی حرکت کنیم و مؤلفان ما درصدد همگانی سازی فرهنگ بودند و هم اکنون اگر نسخه ای منحصر به فرد به دست ما می افتد باید در اختیار جامعۀ علمی قرار گیرد. طبیبی که نسخه ای را نوشته است درصدد بوده نسخه های خود را در اختیار جامعۀ علمی قرار دهد و امروزه نیز این نسخه ها باید با حفظ حق و حقوق مؤلف در اختیار جامعۀ بشری قرار گیرد. منتها ما جفایی در حق مؤلفین می کنیم و هم اکنون در کتابخانه ها تعریف شده برای نسخه ای به خط مؤلف، انحصار در سطح بالا است و مسئولان کتابخانه از عرضۀ آن خودداری می کنند و به نظرم این با اهداف نگارش اثر تعارض دارد و جفا به حقوق مؤلفین است.
اگر نسخه ای از شاهنامه در اختیار دیگران قرار نمی گرفت، این اثر از بین می رفت. ولی ما می بینیم از این کتاب نسخه های متعدد استخراج شده و مؤلف این اثر درصدد انحصار نبوده است. متأسفانه این روحیه در جامعۀ ما رواج پیدا کرده که نسخه های خطی انحصاری باشد در صورتیکه اگر این نسخه ها به صورت دیجیتالی در اختیار افراد قرار بگیرد هیچ گونه حقی از بین نمی رود، و کتابخانۀ مجلس گام به حقی را در این زمینه برداشته است.
وضعیت دیجیتال سازی کشور ما را نسبت به سایر کشورها چگونه ارزیابی می کنید؟
واقعیت این است که در زمینۀ دیجیتال سازی، ایران از سایر کشورها جلوتر است. منتها در عرضۀ این ها مشکل داریم و تصمیمی جدی در این باره صورت نگرفته است. در زمینۀ عرضۀ نسخ باید قوانین مدونی وضع شود که حقی از افراد حقیقی و حقوقی ضایع نشود.
در چارچوب پروتکل های علمی، با حفظ حقوق مؤلفین می توانیم در مراکزی، در مراکز استان ها، زمینه را فراهم کنیم تا محقق ما بتواند به تمام نسخه های خطی دسترسی داشته باشد و این آرزوی به دوری نیست. همۀ کتابخانه ها بخشی از منابع خود را دیجیتالی کرده اند. به خصوص در کتابخانه های عمومی اما در استفاده از اینها به یک جمع بندی نرسیده اند و امید آن است که این جمع بندی در آینده حاصل شود و به مانند مراکزی مثل کتابخانۀ سلیمانیه نسخه های خطی را در اختیار افراد بگذاریم. زمانی که محققان دیگر کشورها به خصوص ترکیه وارد کشور ما می شوند این انتظار را دارند که از خدمات نسخه های خطی برخوردار شوند، حتی از این جهت گله مند هستند. با این منابع و نسخ خطی و سرمایه گذاری هایی که در ایران صورت گرفته، در زمینۀ توسعه با مشکل مواجه هستیم.
حال باتوجه به آنچه گفتید در دسترس نبودن نسخ خطی چه آسیب هایی به کار پژوهش این نسخ وارد کرده است؟
ده ها نسخ خطی داریم که می تواند به عنوان مرجع پایان نامه قرار گیرد، ولی به علت در دسترس نبودن، دانشجوی ما خود را قانع کرده که از محدودۀ علمی خارج کند و امیدواریم با تدبیر و هماهنگ سازی و ساماندهی پروژه های دیجیتال سازی نسخ خطی، این امکان فراهم آید که نسخ را در یک حافظۀ مجازی داشته باشیم و مورد مطالعه قرار دهیم.
حمایت از مولفان و مصححان هم اکنون چگونه است؟
در بحث تصحیح متون مراکز کارهای خوبی انجام داده اند ولی یک اشتباه صورت گرفته و آن این است که دولت باید با سرمایه گذاری مصحح را تقویت کند، تا ما بتوانیم در بخش خصوصی مصحح داشته باشیم. متأسفانه مراکز علمی درصدد این هستند که خود متصدی تصحیح و انتشار نسخه های خطی باشند و این باعث می شود با این هزینه و سرمایه گذاری، محقق توان رقابت نداشته باشد و تصحیح در حوزۀ خصوصی، با علایق شخصی، در چند سال اخیر به تضعیف گراییده است. در سازمان های علمی کتاب های خوبی تصحیح شده و در عنوان آن ها اسم اشخاص حقیقی به چشم می خورد. مسئولان و مراکز دولتی باید قوانینی را مدون کنند که در استفاده دیجیتالی حقوق مؤلفان از بین نرود. متأسفانه ما قوانین مدونی نداریم و وضعیت به ضرر جامعۀ تصحیح و دیگر حوزه های تألیف است و نه ناشر و نه مولف هزینۀ زحمت خود را دریافت نمیکند.
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی