میراث مکتوب- هم‌زمان با ایام بزرگداشت حکیم ابوریحان بیرونی و در نود و چهارمین برنامه از سه‌شنبه‌های علمی‌فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از نفیس‌ترین و کهن‌ترین نسخه خطی «قانون مسعودی» موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی به صورت وبیناری رونمایی شد.
سیدرضا صداقت‌حسینی در نود و چهارمین سه‌شنبۀ علمی فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با اشاره به نگهداری 15 نسخه خطی از آثار ابوریحان بیرونی به زبان‌های عربی و فارسی در کتابخانه آستان قدس رضوی اظهار کرد: نسخه خطی «تاریخ مسعودی» موجود در گنجینه رضوی از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های ایران است که به جهت قدمت و تاریخ کتابت از جایگاه و ارزش بالایی برخوردار است.
کارشناس ارزشیابی و ثبت نسخ خطی این سازمان در ادامه به معرفی این نسخۀ نفیس پرداخت و افزود: کتاب قانون مسعودی به زبان عربی و از ارزشمند‌ترین کتب ریاضی و نجومی ابوریحان بیرونی و همچنین از مهم‌ترین کتب نجومی دوره اسلامی است. این کتاب دایره المعارف نجومی آن عصر و آیینه تمام نمای دانش گذشتگان است.
وی کتابت این نسخه کهن را به قرن ششم يا اوایل قرن هفتم هجری قمری نسبت داد و در تشریح ویژگی‌های ظاهری آن گفت: این کتاب در 21 سطر و 237 برگ به ابعاد 20×5/30 سانتی‌متر و برروی کاغذ سمرقندی کتابت شده است. عناوين ابواب، ارقام، اشكال، جداول اوراق، جداول نجومى به شنگرف، ابواب و مقالات به سياهى و به خط ثلث جلى در آن مشاهده می‌شود.
صداقت‌حسینی در ادامه گفت: یادداشت واقف نسخه سیدجلال الدین تهرانی در معرفی اجمالی کتاب در پشت برگ اول نسخه مشاهده می‌شود.
وی اشاره کرد: این نسخه به شماره 12292 و مجلد دوم کتاب قانون مسعودی از مقاله هفتم از ذکر احوال خورشید تا اواخر مقاله یازدهم است و فقط سه برگ از انتهای متن افتادگی دارد.
این نسخه‌شناس تصریح کرد: مطابقت نسخه مذکور با متن چاپی نشان دهنده متقن و صحیح بودن این نسخه و دقت کاتب در ضبط دقیق عبارات است؛ به طوری که کمتر واژه ای با متن تصحیح شده اختلاف در ضبط واژگان دارد.
وی با اشاره به اینکه کاتب در ضبط واژگان همانند نسخه‌های قرن ششم و هفتم هجری عمل کرده است، خاطرنشان کرد: برخی از عبارات و واژه‌ها فاقد نقطه یا کم نقطه کتابت شده است.
صداقت حسینی در پایان گفت: کتاب رونمایی شده، تاکنون چندین بار در هندوستان و همچنین توسط انتشارات دارالکتب العلمیه در بیروت در سال 1422 هجری قمری در سه جلد به چاپ رسیده است.
حمیدرضا محمدخانی، پژوهشگر، نیز در این مراسم به بررسی آثار نجومی و ریاضیات ابوریحان بیرونی پرداخت و گفت: ابوریحان بیرونی 180 تالیف شامل کتاب، مقاله و رساله در علوم مختلف ریاضیات، نجوم، جغرافیا، پزشکی، کانی شناسی و غیره از خود به جای گذاشته است که از این تعداد 115 مورد مربوط به علم نجوم و ریاضیات بوده است.
وی با اشاره به تسلط این دانشمند بزرگ به زبان‌های مختلف همچون عربی، سانسکریت، یونانی و… افزود: یکی از کارهای مهم بیرونی فراگیری زبان‌های مختلف بود. او ادامه داد: 22 عنوان از کتاب‌های ابوریحان بیرونی در کتابخانه‌های ایران مشاهده شده و سایر آثار این دانشمند بزرگ در کشورهایی چون استانبول، هند و… نگهداری می‌شود.
محمدخانی در بخش دیگری از سخنان خود به برخی از تألیفات ابوریحان بیرونی اشاره کرد و افزود: کتاب «التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم» که ابوریحان بیرونی آن را در آغاز سده پنجم نوشته است، به زبان فارسی است و شامل موضوعاتی چون ستاره شناسی، هندسه و حساب است.
وی ادامه داد: کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» اثر دیگری از این حکیم بزرگ است که شامل مطالعه تطبیقی تقویم‌های فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف همراه با ریاضیات، نجوم و اطلاعات تاریخی است.
این پژوهشگر علوم اسلامی از کتاب «قانون مسعودی» به عنوان اثر دیگر ابوریحان بیرونی با موضوع علم نجوم، تاریخ‌ها و نحوه تبدیل تاریخ‌ها یاد کرد.
وی بیان کرد: ساخت اسطرلاب به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزار نجوم از اقدامات بزرگ این حکیم صاحب نظر وتجربه‌گرا بود که در کارنامه ابداعاتش به ثبت رسیده است.
محاسبه مساحت و محیط و قطر کره زمین، اثبات بیشتر بودن سرعت نور نسبت به سرعت صوت، کشف دلیل علمی جزر و مد، کشف علت بالا آمدن آب چشمه و چاه، کشف اشکال هندسی گل‌ها و شکوفه‌ها، کشف و ابداع ابزارآلات رصدی و کشف حرکت کواکبی که تا آن زمان تصور می‌شد ثابت است، از دیگر نوآوری‌های این دانشمند بزرگ ایرانی است که محمدخانی به آن اشاره کرد.
وی خاطرنشان کرد: ابوریحان بیرونی قائل به چرخش کره زمین و امکان خلاء بود اما چون دلایل متقنی نداشت نتوانست آن را به صورت نظریه بیان کند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه آستان قدس رضوی