میراث مکتوب- یادگارنویسی بر دیوار بناهای مهم تاریخی، چون مسجدها و آرامگاه‌ها و یا مکان‌های طبیعیِ پررونق چون کنارۀ چشمه‌ها و دیوارۀ غارها و صخره‌های مشرِف بر مسیرهای مهم، از جملۀ کارهایی است که مانند بسیاری از مفاهیم عرفی و فقهی با گذشت زمان تغییر موضوع و مفهوم داده‌است؛ به این معنی که تا پیش از دورۀ جدید و تغییر نگاه به بناها و آثار تاریخی، پادشاهان، علما و فرهیختگان به حضور خویش در مکانی مهم اشاره می‌کردند و اطّلاعاتی از خود و وقایع روزگار بر دیوار بناها ثبت می‌کردند.
یکی از رخدادهای مهم تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، سفر امام رضاع از مدینه به خراسان است. دربارۀ مسیر این سفر ابهام‌هایی وجود دارد. اساس این سفر را نوعی اجبار امام به پذیرش ولی‌عهدی مأمون دانسته‌اند و بر این اساس برخی منابع از تلاش مأمون برای عبور نکردن امام از شهرها و مناطق تمرکز شیعیان و علویان سخن گفته‌اند. مجموعۀ پژوهش‌هایی که تا کنون در این‌باره انجام شده‌است، بر مسیر بصره، اهواز، ارّجان، یزد، نیشابور و در نهایت مرو تأکیدی ویژه دارند. در عین حال، برخی منابع دیگر از مسیرهای دیگر و از جمله بغداد، کرمانشاه، ساوه، قم و ری نیز سخن گفته‌اند. برخی از محقّقین احتمال سفرهای دیگری پیش از سال ۲۰۰ را نیز مطرح کرده‌اند.
دست‌کم در پنج منبع از سدۀ پنجم تا هشتم هجری به سفر یا سفرهای پیش از سال ۲۰۰ق و از جمله سفر به یزد، قم، و نیز سفر به شهر قزوین با تأکید بر مخفیانه بودن اشاره شده‌است. نخستین منبع از نظر قدمت کتاب تاریخ قزوین و فضائلها اثر حافظ ابوعلی خلیل بن عبدالله بن احمد قزوینی است (د. ۴۴۶ق). این کتاب اکنون در دست نیست، اما رافعی در کتاب التدوین این مطلب را با ذکر مأخذ از او نقل کرده‌است.
کتیبۀ مورَّخ ۵۹۵ مشهدک اردکان یزد نیز شاهدی بر سفر امام به این منطقه در سال ۱۹۶ است. عبدالجلیل رازی در النّقض از وجود مقبرۀ فرزند دوسالۀ امام در شهر قزوین سخن گفته‌است که اکنون به‌نام شاهزاده حسین قزوین شناخته‌می‌شود. رافعی قزوینی (د. ۶۲۳ یا ۶۳۳ق) از حضور مخفیانۀ امام در خانۀ داود بن سلیمان غازی پرده برمی‌دارد و اشاره می‌کند که او احادیثی را که از امام شنیده‌است با نام «مسند» یا «صحیفۀ امام رضا» گردآوری کرده و دیگران از او روایت کرده‌اند. حمداللّه مستوفی (د. ۷۵۰ق) نیز همین سخنان را دربارۀ حضور امام در قزوین و نیز درگذشت فرزند خردسال وی تکرار کرده‌است. سیّد عبدالکریم بن احمد حلّی (د. ۶۹۳ق)، مؤلّف فرحه الغری نیز از سفر امام رضاع از مسیر کوفه، بغداد [همدان، ساوه] و حضور در شهر قم خبر داده‌است.
کشف یادگارنوشتی از سال ۲۰۱ق
کشف یادگارنوشتی از ابتدای سدۀ سوم هجری بر یکی از ستون‌های مسجد جامع ساوه می‌تواند نوری تازه بر ابهام یادشده در باب سفرها و مسیر سفر امام بیفکند. این یادداشت کوچک نویافته، دربردارندۀ نکات جالب و ارزشمندی است که از جمله می‌تواند نشانه‌ای متقن و هم‌عصر از حضور امام در شهر ساوه باشد.
مقالۀ «یادگار حضور امام رضاع در مسجد جامع ساوه» نوشتۀ عمادالدّین شیخ‌الحکمایی که در شمارۀ جدید فصلنامه گزارش میراث به چاپ رسیده است، به این یادگار نوشت اختصاص دارد.
برای خواندن متن کامل این مقاله از شماره جدید فصلنامه گزارش میراث (شمارۀ ۹۶-۹۷) کلیک کنید.
