میراث مکتوب – دکتر عارف نوشاهی، نسخهشناس و فهرست نگار پاکستانی، در همایش «نسخههای خطی و متون چاپی فارسی در شبه قاره» با اشاره به سابقۀ فهرست نویسی نسخه های خطی در شبه قاره گفت: برگزاری این همایش قدردانی از آثار من نیست بلکه بزرگداشت زبان فارسی و فرهنگ مشترک بین ایران و شبه قاره است. فرهنگ و زبانی که این دو سرزمین را کنار هم نگاه داشته است.
وی افزود: شبه قارہ از دیرباز مھد و پدید آورندۂ آثار خطی به زبان ھای شرقی به ویژہ عربی و فارسی بودہ است۔آثار این دو زبان در تمام ادوار تاریخ ھزار سالهٔ تمدن اسلامی در شبه قارہ به وجود می آمدہ است و این سنّت تاامروز ھم ادامه دارد۔
نوشاهی به سابقۀ کتابت در شبه قاره اشاره کرد و گفت: فعالیت ھزار سالۀ شبکه ھای کتابت در شبه قارہ باعث شدہ که امروز شبه قارہ یکی از بزرگترین و مھم ترین منطقۀ نسخ خطی به شمار آید۔ اگرچه آمار دقیق نسخه ھای خطی عربی و فارسی و زبان ھای بومی در شبه قارہ در دست نیست،اما بررسی ھایی که دربارۂ کتابخانه ھای منطقه که نسخه ھای خطی دارند، به وسیلۀٔ افراد مختلف انجام شدہ، حجم کتابخانه ھا را و بہ تبع، بودن نسخه ھای خطی در ھر گوشه و کنار شبه قارہ را نشان دادہ است۔
این نسخه شناس ادامه داد: در اینجا به چند بررسی اشارہ می شود: دکتر محمد حسین تسبیحی در حین مأموریت خود در پاکستان، به کتابخانه ھای مختلف پاکستان به سراغ نسخه ھای خطی رفته و گزارش دیدہ ھا و یافته ھای خود را در جلد یکم کتابخانه ھای پاکستان آوردہ است۔ در این جلد که در ۱۹۷۷ م در اسلام آباد چاپ شدہ است ۲۵۷کتابخانه با پارہ ای از فھرست نسخه ھای خطی معرفی شدہ است و در خاتمه فھرست نامگوی ۳۵۰ کتابخانه که نسخه ھای خطی دارند، نیز آمدہ است۔
نوشاهی با تأکید بر فعالیا استاد احمد منزوی در فهرست نگاری شبه قاره گفت:استاد احمد منزوی در فھرست مشترک نسخه ھای خطی فارسی پاکستان ھیچ فھرستی از کتابخانه ھایی را که نسخه ھای خطی آنھا گزارش شدہ، در ھیچکدام از مجلدات چھاردہ گانه نیاوردہ است۔اما در این فھرست نام ھمه کتابخانه ھای معتبر و گمنام پاکستان را می تواند دید۔
به گفته نوشاهی با بررسی مخطوطات اسلامی World Survey of Islamic Manuscripts که بنیاد الفرقان، لندن درچھار جلد منتشر کردہ است، در جلد یکم گزارش نسخه ھای خطی بنگلادش و ھند به ترتیب به قلم محمد عبدالحق و ام اس خان و در جلد دوم گزارش نسخه ھای پاکستان به قلم محمد سھیل عمر ارائه شدہ است۔ ھر سه گزارش مطابق طرح بنیاد الفرقان بر حسب کتابخانه ھا تنظیم شدہ است۔
سازمان امریکایی برای پژوھش در خارج از کشور
Council of American Overseas Research Centers (CAORC) در ۱۹۹۹ طرحی برای دیجیتال کردن کتابخانه ھای پاکستان و بنگلادش که نسخه ھای خطی دارند،اجرا کرد و اکنون این طرح پس از تکمیل روی اینترنت با نام کتابخانۀ دیجیتال برای پژوھش ھای بین المللی
Digital Library for International Research
موجود است و قسمت ھای پاکستان و بنگلادش قابل مشاھدہ است۔
وی افزود: اینجانب نیز دو کتابشناسی فھارس نسخه ھای خطی شبه قارہ تھیه کردہ که نشان دھندۂ مخازن نسخ خطی در شبه قارہ و فھارس آنھاست۔ یکی کتابشناسی توصیفی فھرست ھای نسخه ھای خطی پاکستان و بنگلادش که کتابخانه آیت اللہ مرعشی، قم در۲۰۰۵م منتشر کرد۔در این کتابشناسی روی ھم رفتہ ۲۱۸ فھرست مربوط به پاکستان و بنگلادش و چاپ شدہ در آنجا بر حسب کتابخانه ھا تنظیم و معرفی شدہ است۔
کتابشناسی دیگر به زبان اردو مربوط به ھند است که در ۱۹۸۸م در لاھور چاپ کردہ ام۔ در این کتابشناسی ۱۶۹ فھرست مربوط به ھند معرفی شدہ و در پایان نمایه ای نیز ضمیمه شدہ که مخازن و کتابخانه ھای نسخ خطی در شھر ھای مختلف ھند را نشان می دھد۔
نوشاهی اضافه کرد: مرحوم عمر خالدی (درگذشتۀ ۲۰۱۰م) نیز کتابشناسی ای برای راھنمایی مخازن نسخ خطی عربی، فارسی، ترکی و اردو در کتابخانه ھای ھند به زبان انگلیسی و با نام A Guide to Arabic, Persian, Turkish, and Urdu Manuscript Libraries in India تھیه کردہ که اتحادیۀ کتابداران خاورمیانه، در ۲۰۰۳ انتشار دادہ است۔
وی ادامه داد: از قرن نوزدھم میلادی یعنی در دورۂ حکومت بریتانیا در شبه قارہ در شھر ھای مختلف شبه قارہ چند مرکز بزرگ نسخه ھای خطی بودہ است۔ برخی از این ھا دولتی بودند و بعضی دیگر شخصی یا غیر دولتی که به وسیلۀ نوابان، حاکمان محلی یا افرادی علاقه مند و متعھد نسبت به فرھنگ اسلامی به وجود آمدہ بودند که بارزترین نمونه از این نوع کتابخانه ھا، آصفیه در حیدرآباد دکن، سالار جنگ در ھمانجا، رضا در رامپور و خدا بخش در پتنه است۔آصفیه، سالار جنگ و رضا یادگاری ازشکوہ نوابان مسلمان محلی ھستند و خدابخش کاملاً نمونه ای از عشق و علاقۀ منحصر به فرد یک شخص به نسخ خطی است و امروز این کتابخانه به بزرگترین مرکز نسخ خطی در آسیای جنوبی تبدیل شدہ است۔
نوشاهی در ادامه به فعالیت فهرست نویسی در شبه قاره اشاره کرد و گفت: انجمن آسیایی بنگال در کولکته که مھمترین مرکز نسخ خطی در ھند است،از خدمات فھرست نویسان بومی و غیر بومی برخوردار بود۔ ظھور علی بریلوی «فھرست کتب قلمی و مطبوع کتب خانه اشیاتک سوسیتی ۔۔۔» را در ۱۲۵۳ ھ مطابق با ۱۸۳۷م؛و شمس العلما میرزا اشرف علی فھرست کتابھای چاپی و خطی عربی و فارسی انجمن آسیایی بنگال را در ۱۸۹۲ و ۱۸۹۹ به چاپ رسانیدند۔اما فھرستی که الگوی فھرست نویسی قرار گرفت، فھرست نسخه ھای خطی فارسی انجمن آسیایی بنگال تألیف ولادیمیر ایوانف بود که بین سال ھای ۱۹۲۴ و ۱۹۳۹م در سه جلد و دو ضمیمه به چاپ رسید۔این فھرست امروز ھم مرجع فھرست نویسان است۔ در نیمهٔ دوم قرن نوزدھم فھرست نویسانی مانند الویس اشپرنگر و ادورد رھتسک اولین نمونه ھایی فھرست نویسی را ارائه دادہ بودند۔اشپرنگر در فھرست کتابخانه ھای اود (چاپ ۱۸۵۴م) و گزارش ھای تحقیقاتی دربارہ نسخه ھای خطی این کتابخانه ھا (چاپ ۱۸۹۴) و رھتسک در فھرست نسخه ھای خطی کتابخانهٔ ملا فیروز در بمبئی (چاپ ۱۸۷۳م )این کار را آغاز کردہ بودند۔
مؤلف کتاب «کتابشناسی و آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» به تاریخ چاپ فهرست ها در شبه قاره اشاره کرد و گفت: در ھمین جا پرانتز باز می کنم۔ به تاریخ ھای چاپ این فھرستھا که اکنون ذکر شدہ است توجه فرمایید۔ قدیمی ترین فھرستی که در ھند چاپ شدہ فھرست بریلوی است که در۱۲۵۳ ھجری قمری مطابق با ۱۸۳۷م چاپ شد و بعد از آن فھرست اشپرنگر چاپ ۱۸۵۴م و سپس فھرست رھتسک در ۱۸۷۳م۔در مقایسه با ایران، چاپ فھرست ھا در ھند جلو تر از ایران بودہ است۔ تا آنجایی که من اطلاع دارم نخستین فھرستی که در ایران چاپ شد فھرست جمیع نسخی که فعلاً در کتابخانهٔ حضرت رضا(ع) در علوم کثیرہ موجود است تألیف محمدحسن اعتماد السلطنه است که در ۱۳۰۳ ھجری قمری مطابق با ۱۸۸۶چاپ شدہ است و بعد از آن فھرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی تألیف یوسف اعتصامی اعتصام الملک و فھرست کتابخانهٔ آستان قدس تألیف عبدالعلی اوکتائی که ھر دو در ۱۳۰۵ شمسی مطابق با ۱۹۲۶م چاپ شدہ اند۔ یعنی شبه قارہ در چاپ فھارس نیم قرن مقدم تر از ایران بودہ است۔
نوشاهی ادامه داد: در حیدرآباد دکن دو کتابخانهٔ بزرگ نسخ خطی وجود دارد، یکی کتابخانهٔ آصفیه که امروز به استیت سانترال لائبریری یعنی کتابخانهٔ مرکزی ایالتی تغییر نام کردہ است۔ این کتابخانهٔ رسمی یا به اصطلاح خودشان کتابخانۀ «سرکار عالی» فرمانروایان مسلمان ایالت مستقل دکن بود و دیگری موزہ و کتابخانۀ سالار جنگ۔ برای کتابخانۀ آصفیه فھرست چھار جلدی در دورۂ فرمانروایی میرعثمان علی خان بھادر نظام دکن (۱۳۲۹۔۱۳۶۷ھ ق) تھیه و چاپ شدہ است که نام فھرست نویس در ھیچ کدام از مجلدات چھار گانه نیامدہ است۔این چھار جلد، مشخصات کتب چاپی و خطی عربی ، فارسی و اردو را دربر می گیرد۔ جلدھای اول و دوم به گونهٔ مشروح و جلد ھای سوم و چھارم با اختصار تألیف شدہ است و امروز ھم این فھرست کتابخانۀ آصفیهٔ سابق فھرست مرجع است۔ نواب میر یوسف علی خان سالار جنگ ( ۱۸۸۹۔ ۱۹۴۹م) نخست وزیر ھفتمین نظام دکن ،بخشی عظیم از درآمدھای مالی خود را برای جمع آوری نفایس و نوادر صرف کردہ بود۔ امروز تمام این نفایس در موزہ ای که به نام او درحیدرآباد تأسیس شدہ و سومین موزۂ بزرگ ھند به شمار می آید، گرد آمدہ و نگھداری می شود۔
این موزہ برای نفایس مخطوطات خود نیز شھرہ است۔اشرف علی برای نسخه ھای خطی فارسی موزہ ۸ جلد و برای نسخه ھای عربی موزہ ۴ جلد (جمعاً ۱۲ جلد) فھرست تألیف کرد که انتشار آن از سال ۱۹۶۵ آغاز شد و تا ۱۹۸۱م ادامه یافت۔
وی افزود: ایالت رام پور، یکی دیگر از ایالت ھای مستقل در داخل ھند بود که به وسیلهٔ نوابان مسلمان ادارہ می شد۔ نوابان رام پور نیز از ذوق علمی و فرھنگی سرشار بودند۔ نواب فیض اللہ خان در ۱۷۷۴م در شھر رام پور کتابخانه ای تشکیل داد و جانشینان او نیز برای غنی کردن آن سھم خود داشتند۔ پس از استقلال ھند در ۱۹۴۷ و ملحق شدن ایالت رامپور در اتحاد ھند،اکنون این کتابخانه با نام «رامپور رضا لائبریری» به وسیلهٔ ھیئاتی ادارہ می شود که ریاست آن به عھدۀ استاندار اترا پردیش است۔ فھرست کامل و مشروح این کتابخانه در سه مرحله تھیه و چاپ شدہ است۔ نخست مولوی محمد نبی «فھرست کتب عربیہ موجود کتبخانۀ ریاست رامپور» را در ۳ جلد تالیف کرد که جلد اول به دستور حکیم محمد اجمل خان (د: ۱۹۲۷م) در ۱۹۰۲ و جلد دوم و سوم در ۱۹۲۸م به دستور حافظ احمد علی خان شوق(۱۸۹۳۔۱۹۳۳م) ناظم کتابخانه و مؤلف تذکرۂ کاملان رامپور به چاپ رسید۔ مولاناامتیاز علی خان عرشی(۱۹۰۴۔۱۹۸۱م) یکی دیگر از کتابداران فاضل کتابخانه بود که نسخه ھای خطی عربی و و اردو را محققانه فھرست نویسی کرد۔ از کار او جلد اول فھرست مخطوطات اردو در ۱۹۶۷م و شش جلد فھرست نسخه ھای خطی عربی به زبان انگلیسی جداگانه از ۱۹۶۳ تا ۱۹۷۷منتشر شدہ است۔
به گفتۀ نوشاهی کتابخانهٔ عمومی شرق شناسی خدابخش در پتنه،ایالت بھار ھند، نمونۀ اعلای تلاش موفقیت آمیز برای تأسیس کتابخانۀ شخصی است که خان بھادر مولوی خدا بخش(۱۸۴۲۔۱۹۰۸م) در ۱۸۹۱ برای مردم باز کرد و امروز با داشتن بیست و یک ھزار نسخہ خطی عربی، فارسی و اردو و دویست و پنجاہ ھزار کتاب چاپی یکی از بزرگترین کتابخانه ھای آسیای جنوبی به حساب می آید۔اکنون این کتابخانه توسط ھیئاتی ادارہ می شود که ریاست آن به عھدہ استاندار بھار است۔ برای نسخه ھای خطی این مجموعۀ عظیم چند نوع فھرست مجمل و مفصل به وسیلهٔ چندین فھرست نویسان تھیه و چاپ شدہ است۔ اولین فھرست توضیحی را مولوی خدا بخش بنیانگذار کتابخانه با نام محبوب الالباب فی تعریف الکتب و الکتّاب تالیف کرد که در ۱۸۹۸م چاپ شد۔مولوی عبد الحمید و سید اطھر شیر برای نسخہ ھای عربی فھرستی مجمل با نام مفتاح الکنوز الخفیہ تھیہ کردند که در ۳ جلد به ترتیب در ۱۹۱۸ و ۱۹۲۲ و ۱۹۶۵م منتشر شد۔
وی افزود: برای نسخه ھای فارسی فھرستی مجمل نیز در ۳ جلد با نام مرآت العلوم تھیه شد که دو جلد اول نگاشتۀ خان بھادر مولوی عبدالمقتدر(چاپ ۱۹۲۵ و ۱۹۴۲م)و جلد سوم تھیه کردۂ سید اطھر شیر است (چاپ ۱۹۶۷م)۔اما فھرست مفصل و مشروح نسخه ھای عربی و فارسی کتابخانۀ خدابخش در ۴۳ جلد چاپ شدہ است که برخی جلد ھا را مولوی عبدالمقتدر به زبان انگلیسی تھیه کرد (چاپ از۱۹۰۸بہ بعد).
نوشاهی از مرکز تحقیقات زبان فارسی و مرکز میکروفیلم نور به عنوان دو نهاد ایرانی در فهرست نویسی نام برد و گفت: به در سال ھای اخیر دو نھاد ایرانی در ھند نیز نقش چشمگیر در فھرست نویسی مخطوطات داشته اند۔ یکی مرکز تحقیقات زبان فارسی وابسته به رایزنی فرھنگی ایران در دھلی نو و دیگری مرکز میکروفیلم نور در دھلی۔ مرکز تحقیقات زبان فارسی برای فھرست نویسی کتابخانه ھای حمیدیه بھوپال، شعبۀ تحقیق و اشاعت کشمیر سری نگر،ندوۃ العلما لکھنو، عمومی پتیاله و مرکز میکروفیلم نور در تھیۀ میکروفیلم کتابخانۀ مولانا آزاد دانشگاہ اسلامی علی گر، کتابخانه ھای شخصی گجرات( احمد آباد)، حکیم ظل الرحمان علی گرہ و جامعه ھمدرد دھلی و غیرہ اھتمامی داشته است و فھارس میکروفیلم ھا را نیز چاپ کردہ است۔
نوشاهی به کتابخانه های مهم شبه قاره در زمینۀ نگهداری نسخ خطی اشاره و تصریح کرد: کتابخانه ھای دولتی، نیمه دولتی، شخصی، خانقاھی، مدرسه ای و موزہ ای دارای نسخه ھای خطی در گوشه و کنار سرزمین ھندوستان به تعدادی است که شمار ھمۀ آنھا در این گفتار کوتاہ اصلاً میسر نیست۔ کتابخانه ھایی مانند انستیتو تحقیقات عربی و فارسی راجستھان در تونک، کتابخانۀ مولانا آزاد دانشگاہ اسلامی در علی گر، کتابخانهٔ دولتی شرقشناسی مخطوطات در مدراس از کتابخانه ھای معتبر ھند ھستند که فھرست ھر یکی ازین ھا تھیه و چاپ شدہ است۔
نوشاهی افزود: دلگرم کنندہ است که وزارت فرھنگ ھند در ۲۰۰۳م کمیسیون ملی برای مخطو طات National Mission for Manuscripts برای نگھداری و شناسایی و فھرست نویسی نسخه ھای خطی تشکیل دادہ و از قرار اطلاع حرکت فھرست نویسی در آنجا آغاز شدہ است۔اما ھنوز ھند از یک فھرست مشترک نسخه ھای خطی بسیار فاصله دارد و ھیچ یک از سازمان ھا به فکر این نیفتادہ است۔
وی دربارۀ کتابخانه های تسخ خطی در پاکستان بیان کرد: در پاکستان نیز در ھنگام تجزیهٔ ھند چند مرکز دولتی و نیمہ دولتی نسخ خطی مانند اسلامیۀ کالج پشاور، دانشگاہ پنجاب لاھور و کتابخانهٔ عمومی پنجاب لاھور از قبل موجود بودہ است۔ مولوی عبدالرحیم فھرستی مخلوط از کتب چاپی و خطی اسلامیۀ کالج را با نام لباب المعارف العلمیه در ۲ جلد تالیف کرد که جلد اول در ۱۹۱۸ و جلد دوم در ۱۹۳۹م منتشر شد۔ کتابخانۀ مرکزی دانشگاہ پنجاب لاھور با داشتن حدود سی ھزار نسخهٔ خطی عربی، فارسی، سانسکریت و زبانھای محلی بزرگترین مجموعهٔ مخطوطات در پاکستان محسوب می شود۔ برای فھرست نویسی این مجموعهٔ بزرگ مخطوطات، در ادوار مختلف، فھرست نویسانی خدمت فھرست نویسی را انجام دادہ اند۔ برای ۹۰۰۰ نسخۀ خطی سانسکریت ۲ جلد فھرست مجزا در ۱۹۳۲ و ۱۹۴۱م چاپ شد. دکتر سید عبداللہ (درگذشتۂ ۱۹۸۶م)پیشگام فھرست نویسان بود۔ نخست سلسلهٔ مقالات او به عنوان «خزاین مخطوطات پنجاب یونیورستی لائبریری لاھور» از ۱۹۲۶ تا ۱۹۳۶ در نشریۀ اورینتل کالج مگزین، لاھور چاپ شد سپس دو جلد مستقل فھرست نسخه ھای خطی فارسی دانشگاہ پنجاب، به ترتیب موضوعی به زبان انگلیسی نیز تألیف کرد(لاھور،۱۹۴۲ و ۱۹۴۸م)۔دکتر محمد بشیر حسین (د:۱۹۸۳م) سیاھہ ای از نسخه ھای فارسی مجموعه ٔحافظ محمود شیرانی در ۳ جلد با نام «فھرست مخطوطات شیرانی» چاپ کرد(لاھور،۱۹۶۷۔۱۹۶۹م)۔قاضی عبدالنبی کوکب (د:۱۹۷۸م)فھرست مشروح نسخه ھای خطی نادر عربی تالیف کرد که در ۱۹۷۵م چاپ شد۔
او سیاھه ای نیز از کل مخطوطات عربی تھیه کردہ بود که با تجدید نظر سید جمیل احمد رضوی در ۱۹۸۲ م منتشر شد۔
نوشاهی تأکید کرد: دکتر احمد خان نیز به فھرست نویسی نسخه ھای عربی دانشگاہ پنجاب اھتمام داشته است و کار او را مھد المخطوطات العربیه، کویت در ۱۹۹۰م چاپ کردہ است۔ خضر نوشاھی فھرست نسخه ھای خطی فارسی گنجینهٔ آزر در دانشگاہ پنجاب را تألیف کردہ که مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان،اسلام آباد در ۱۹۸۶م چاپ کردہ است۔
فهرست نویس ادامه داد: آخرین تلاش برای نسخه ھای خطی فارسی دانشگاہ پنجاب فھرستی است که بندہ از مجموعہ ھای آزاد،ر پیرزادہ،رشیرانی، کیفی و عمومی تألیف کردہ است که بخش اعظم این فھرست شامل نسخه ھایی است که تاکنون اصلاً فھرست نشدہ بود و بخشی دیگر تجدید نظر، اصلاح و اضافه بر اطلاعات دکتر عبداللہ و بشیر حسین است۔ وی افزود: بدین ترتیب انتشار دو جلد فھرست نسخه ھای خطی فارسی کتابخانهٔ مرکزی دانشگاہ پنجاب لاھور، از سوی مرکز پژوھشی میراث مکتوب، تھران، در ۲۰۱۲م حداقل کار فھرست برداری نسخه ھای فارسی دانشگاہ پنجاب به روز شدہ و اکنون نسخه ای فھرست نشدہ باقی نماندہ است۔
منظور احسن عباسی مرحوم برای کتابخانۀ عمومی پنجاب ( پنجاب پبلک لائبریری) فھرست نویسی کرد۔او دوجلد برای نسخہ ھای عربی و دو جلد برای نسخه ھای فارسی و یک جلد برای نسخه ھای اردو، پنجابی، ھندی، کشمیری، ترکی و پشتو تألیف کرد که در سال ھای ۱۹۶۲۔۱۹۶۶م به چاپ رسید۔
کتابخانهٔ موقوفهٔ دیال سنگه، لاھور اگرچه از لحاظ دارای نسخه ھای خطی کتابخانه ای نسبتهً کم معروف است، اما با ایجاد شعبۂ «مرکز تحقیق» وابسته بہ کتابخانه،اولیای کتابخانه به فکر گردآوری نسخ خطی و فھرست نویسی شدند۔ نوشاهی بیان کرد: محمد متین ھاشمی ، حافظ غلام حسین و ساجد الرحمان دست جمعی نسخه ھای این مرکز را فھرست نویسی کردہ اند که از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۸م فھرست نسخه ھای عربی، فارسی، اردو، پنجابی، ھندی و پشتو در پنج جلد منتشر شدہ است۔
وی در ادامه به فعالیت مرکز تحقیقات فارسی و ایران و پاکستان و نقش آن در شبه قاره اشاره کرد و گفت: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام آباد در سال ۱۹۷۰م تأسیس شد و توجه ویژہ به گردآوری نسخه ھای خطی معطوف کرد۔ کتابخانهٔ گنج بخش وابستہ به مرکز تحقیقات امروز با داشتن حدود بیست و دو ھزار نسخهٔ خطی، بعد از دانشگاہ پنجاب، حامل دومین بزرگترین مجموعۀ نسخ خطی در پاکستان است۔ این مرکز از بدو بنیانگذاری تا سالیان دراز از حضور دکتر محمد حسین تسبیحی و استاد احمد منزوی بھرہ مند بودہ است و این دو بزرگوار در شناسائی نسخه ھای خطی کتابخانهٔ گنج بخش اوقات عزیز خود را صرف کردہ اند۔ استاد منزوی برای نسخه ھای فارسی این کتابخانه از میان شمارۂ ثبت ۱ تا ۱۴۰۹۵ پنج جلد فھرست به ترتیب موضوعی تھیه کرد که به سال ۱۹۷۸ تا۲۰۰۵م در اسلام آباد چاپ شد۔ دکتر تسبیحی (از شمارۂ ثبت ۱ تا ۱۰۰۰) یک ھزار نسخۀ عربی، فارسی و دیگر زبانھا را به ترتیب الفبایی تألیف کرد کہ به سال ۱۹۷۱تا ۱۹۷۶م در ۳ جلد چاپ شدہ است۔او فھرستوارۂ الفبایی تمام نسخه ھایی که از تأسیس کتابخانه تا سال ۲۰۰۵ م در گنج بخش ثبت شدہ است، نیز آمادہ کرد که با ویرایش دوم در۲۰۰۵م به چاپ رسید۔
وی افزود: دو فھرست دیگر نیز برای نسخه ھای کتابخانۀ گنج بخش تھیه شدہ است۔ یکی برای قرآن ھای خطی که آقای محمد نذیر رانجھا تھیه کرد و در ۱۹۹۳م در اسلام آباد چاپ شد و دیگری برای نسخه ھای اردو که اینجانب تھیه کرد و در ۱۹۸۸م در لاھور به چاپ رسید۔
وی با توجه به سایر خدمات استاد احمد منزوی در شبه قاره اظهار کرد: در ھمین جا باید از کارستان دیگر مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان و استاد منزوی یاد کرد که تھیه و تألیف فھرست مشترک نسخه ھای خطی فارسی پاکستان در ۱۴ جلد است که خود مرکز از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۷م منتشر کردہ است۔این فھرست به ترتیب موضوعی نگاشته شدہ و حدود شصت ھزار نسخۀ فارسی در گوشه و کنار پاکستان را معرفی می کند۔ در شبہ قارہ این نخستین تجربهٔ موفقیت آمیز تألیف و تدوین فھرست مشترک برای نسخه ھای فارسی بودہ است۔استاد منزوی برای اجرای چنین طرحی از پاکستان به ھند ھم رفته بود اما موفق نشد۔
نوشاهای نصریح کرد: چند نھاد دولتی پاکستان مانند موزۂ ملی پاکستان در کراچی با حدود چھار ھزار نسخه خطی فارسی و آرشیو ملی پاکستان در اسلام آباد با داشتن حدود دو ھزار نسخه حایز اھمیت اند و نشان می دھد که دولت پاکستان برای نگھداری نسخه ھای خطی اھتمامی دارد. برای نسخہ ھای خطی فارسی موزہ چند فھرست جداگانه تھیه شدہ است؛ نخست محمد اشرف مرحوم فھرستی در ۳ جلد به زبان انگلیسی تھیه کرد که بین سال ھای ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ در کراچی چاپ شدہ است۔ دراین سه جلد ۱۳۴۵ نسخۂ فارسی به ترتیب موضوعی معرفی شدہ است۔ در سال ۱۹۷۸م اینجانب از مرکز تحقیقات فارسی مأموریت فھرست نویسی نسخه ھای فارسی موزہ را داشته ام ۔در نتیجه تمام نسخه ھای خطی فارسی به تعداد(۳۹۴۶) را که تا سال ۱۹۷۹ در موزہ گرد آمدہ بود، در فھرست نسخه ھای خطی فارسی موزہ ملی پاکستان، چاپ کردۂ مرکز تحقیقات فارسی اسلام اباد در ۱۹۸۳م به ترتیب موضوعی معرفی کردہ ام۔ در داخل موزہ مجموعهٔ ۹۳۳نسخۀ خطی فارسی انجمن ترقی اردو نگھداری می شود که فھرست آن نیز به کوشش من تھیه و در ۱۹۸۴م چاپ شد۔ دکتر ظفر اقبال ۵۹۶ نسخۀ اردو را در فھرست مخطوطات اردو قومی عجایب گھر پاکستان، کراچی،۱۹۹۱م معرفی کردہ است۔
وی در ادامه به نسخ موجود در آرشیو ملی پاکستان اشاره کرد و گفت: در آرشیو ملی پاکستان،اسلام آباد دو مجموعۀ نسخ خطی نگھداری می شود؛ یکی مجموعه ای متشکل از نسخه ھایی که خود آرشیو خریدہ و تھیه کردہ است که سیاھهٔ ۱۰۷نسخہ را مسعوداحمد خان به زبان انگلیسی تھیه کردہ و در ۱۹۷۴م چاپ شدہ است۔ دیگری مجموعۂ خصوصی اھدایی مفتی فضل عظیم بھیروی که نسخه ھای عربی را دکتر احمد خان فھرست کردہ و در قم، ۲۰۰۹م چاپ شدہ است۔ نسخه ھای فارسی را که به تعداد حدود ۱۵۰۰ بودہ اند،اینجانب فھرست کردہ که مرکز میراث مکتوب، تہران در ۲۰۱۲ به چاپ رسانیدہ است۔
نوشاهی با بیان این مطلب نسخه های فهرست نشده در پاکستان بسیار است، گفت: ھنوز نسخه ھای فھرست نشدہ در پاکستان زیاد است و یا نسخه ھایی کہ فھرست شدہ، نیاز بہ تجدید نظر دارد۔ پس از رفتن استاد منزوی از پاکستان در سال۱۹۹۰م و غیر فعال بودن مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در سال ھای گذشته به دلایل مختلف، حرکت فھرست نویسی در پاکستان کُند شدہ است۔ حضور استاد منزوی ھم برای مرکز و ھم برای فھرست نویسان پاکستانی محرک و مشوق بودہ است، ولی اکنون ھیچ سازمان دولتی یا غیر دولتی پاکستان برنامه ریزی فھرست نویسی مخطوطات ندارد واین کار فقط به وسیلهٔ افرادی انجام می شود که عشق و علاقه به نسخه ھای خطی دارند۔ افرادی مثل دکتر احمد خان و مخدوم سلیم اللہ صدیقی در پاکستان با عشق و علاقۀ پیگیر این موضوع ھستند۔ دکتر احمد خان خود را منحصر به فھرست نویسی نسخه ھای عربی در پاکستان کردہ است و در این کار موفق بودہ است۔
وی ادامه داد: تاکنون دو جلد فھرست مشترک مخطوطات عربی پاکستان را تھیه کردہ و ھر دو در خارج از کشور چاپ شدہ است (چاپ ۱۹۹۷ و۲۰۰۵م )۔او در حال حاضر مشغولِ فھرست نویسی نسخہ ھای خطی عربی کتابخانهٔ گنج بخش است کہ پس از گذشت ۴۰ سال از تأسیس کتابخانه، ما به زودی شاھد فھرست نسخه ھای عربی کتابخانهٔ گنج بخش نیز خواھیم بود۔ ھر چه نسخۀ خطی در اُستان سند دارد، مخدوم سلیم اللہ صدیقی فھرست می کند و خزینه المخطوطات را در دو جلد قطور، در ۲۰۰۶ و ۲۰۱۰م انتشار دادہ است۔
به گفته نوشاهی آکادمی پشتو، وابستہ به دانشگاہ پشاور در ۱۹۵۵م تأسیس شد۔ کتابخانۀ آکادمی ۱۴۴۰ جلد نسخهٔ خطی به زبان ھای عربی، فارسی،اردو و پشتو دارد۔ در زمانی که استاد احمد منزوی مشغول تھیۀ فھرست مشترک نسخه ھای خطی فارسی پاکستان بود، شادروان رضا ھمدانی فھرستی از نسخه ھای فارسی اکادمی پشتو تھیه کردہ در اختیار مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان اسلام آباد قرار دادہ بود و استاد منزوی در فھرست مشترک از ھمان گزارش ھای مرحوم ھمدانی استفادہ کردہ بود۔آکادمی تاکنون فھرستی مستقل از نسخه ھای خود نداشت۔اخیراً در سال ۲۰۱۱م سه جلد فھرست نسخه ھای خطی آکادمی منتشر شدہ است۔ دو جلد به انگلیسی و یک جلد به اردو۔ مؤلفان ھر سه جلد دکتر عارف نسیم و آقای عبدالحمید ھستند و این کار را زیر نظر خانم دکتر سلمی شاھین انجام دادہ اند۔ مشخصات فھرست بہ قرار زیر است:
Descriptive Catalogue of Manuscripts Pashto Academy,Library, Compiled by Dr.Arif Naseem & Abdul Hameed,under the supervision of Dr.Salma Shaheen,Peshawar, 2009,Vol.I (A-M),xxv;864pp.
Vol.II(N-Z),xvii;576pp
فھرست مخطوطات پشتو اکیدمی پشاور یونیورستی،ناشر پشتو اکیدیمی ،پشاور یونیورستی،۲۰۱۱م،۸۷۶ص۔
نوشاهی افزود: سومرو محمد ادریس سندی نسخه ھای خطی مجموعهٔ دکتر نبی بخش بلوچ در آرشیو سند، کراچی را فھرست کردہ که در ۲۰۱۲ چاپ شدہ است۔ قبلاً ھمین مجموعه را آقای خضر نوشاھی نیز فھرست کردہ بود که کار او در تھران ۲۰۰۵م چاپ شدہ است. ولی فھرست سومرو کامل تر است۔
وی در ادامه با بیان اینکه بیشترین نسخ خطی در بنگلادش است، گفت: در خاتمه باید از بنگلادش نیز یاد کنیم که دورترین نقطه قلمرو زبان و فرھنگ فارسی در شرق است. مطابق گزارشی که در بررسی جھانی مخطوطات اسلامی چاپ بنیاد الفرقان، دربارۂ بنگلادش چاپ شدہ است، بیشترین تعداد نسخه ھای خطی عربی، فارسی و بنگالی در دانشگاہ داکا، موزہ ملی بنگلادش داکا، مدرسۀ عالیۀ داکا، دانشگاہ چیتا گانگ و موزۂ دانشگاہ چیتا گانگ است۔ فھرست ۵۸۵ نسخۀ بنگالی دانشگاہ داکا را عبدالکریم ساھتیہ بشارد تھیه کرد و در ۱۹۵۸ م چاپ شد۔ فھرست نسخه ھای فارسی،اردو و عربی دانشگاہ داکا را آ .بی. ام. حبیب اللہ به زبان انگلیسی تألیف کرد که در دو جلد در سال ۱۹۶۶۔۱۹۶۸م چاپ شد و معرفِ ۳۶۵ نسخهٔ فارسی،۷۰ نسخهٔ اردو و ۹۲ نسخهٔ عربی است. مدرسهٔ عالیۀ داکا ۴۴۵ نسخهٔ خطی دارد و فھرست نسخه ھای عربی و فارسی نگاشتهٔ کمال الدین احمد و عبدالمقتدر در ۱۹۰۵م ھنگامی منتشر شد کہ مرکز این مدرسه در کلکته بود. در ۱۹۴۷ با استقلال پاکستان شرقی این مدرسه به داکا منتقل شد۔
وی در پایان به نسخه های شناخته نشده در شبه قاره اشاره کرد و گفت: سخن پایانی این است که با این ھمه فھرست و کار که پیشینیان و معاصران در خصوص شناسایی نسخه ھای خطی شبه قارہ انجام دادہ اند، ھنوز ھزاران ھزار نسخۀ خطی شناسایی نشدہ در شبه قارہ باقی است۔ به قول شاعر مشرق علامه محمد اقبال لاھوری:
گمان مبر که بہ پایان رسید کار مُغان
ھزار بادۂ ناخوردہ در رگِ تاک است
وی افزود: شبه قارہ از دیرباز مھد و پدید آورندۂ آثار خطی به زبان ھای شرقی به ویژہ عربی و فارسی بودہ است۔آثار این دو زبان در تمام ادوار تاریخ ھزار سالهٔ تمدن اسلامی در شبه قارہ به وجود می آمدہ است و این سنّت تاامروز ھم ادامه دارد۔
نوشاهی به سابقۀ کتابت در شبه قاره اشاره کرد و گفت: فعالیت ھزار سالۀ شبکه ھای کتابت در شبه قارہ باعث شدہ که امروز شبه قارہ یکی از بزرگترین و مھم ترین منطقۀ نسخ خطی به شمار آید۔ اگرچه آمار دقیق نسخه ھای خطی عربی و فارسی و زبان ھای بومی در شبه قارہ در دست نیست،اما بررسی ھایی که دربارۂ کتابخانه ھای منطقه که نسخه ھای خطی دارند، به وسیلۀٔ افراد مختلف انجام شدہ، حجم کتابخانه ھا را و بہ تبع، بودن نسخه ھای خطی در ھر گوشه و کنار شبه قارہ را نشان دادہ است۔
این نسخه شناس ادامه داد: در اینجا به چند بررسی اشارہ می شود: دکتر محمد حسین تسبیحی در حین مأموریت خود در پاکستان، به کتابخانه ھای مختلف پاکستان به سراغ نسخه ھای خطی رفته و گزارش دیدہ ھا و یافته ھای خود را در جلد یکم کتابخانه ھای پاکستان آوردہ است۔ در این جلد که در ۱۹۷۷ م در اسلام آباد چاپ شدہ است ۲۵۷کتابخانه با پارہ ای از فھرست نسخه ھای خطی معرفی شدہ است و در خاتمه فھرست نامگوی ۳۵۰ کتابخانه که نسخه ھای خطی دارند، نیز آمدہ است۔
نوشاهی با تأکید بر فعالیا استاد احمد منزوی در فهرست نگاری شبه قاره گفت:استاد احمد منزوی در فھرست مشترک نسخه ھای خطی فارسی پاکستان ھیچ فھرستی از کتابخانه ھایی را که نسخه ھای خطی آنھا گزارش شدہ، در ھیچکدام از مجلدات چھاردہ گانه نیاوردہ است۔اما در این فھرست نام ھمه کتابخانه ھای معتبر و گمنام پاکستان را می تواند دید۔
به گفته نوشاهی با بررسی مخطوطات اسلامی World Survey of Islamic Manuscripts که بنیاد الفرقان، لندن درچھار جلد منتشر کردہ است، در جلد یکم گزارش نسخه ھای خطی بنگلادش و ھند به ترتیب به قلم محمد عبدالحق و ام اس خان و در جلد دوم گزارش نسخه ھای پاکستان به قلم محمد سھیل عمر ارائه شدہ است۔ ھر سه گزارش مطابق طرح بنیاد الفرقان بر حسب کتابخانه ھا تنظیم شدہ است۔
سازمان امریکایی برای پژوھش در خارج از کشور
Council of American Overseas Research Centers (CAORC) در ۱۹۹۹ طرحی برای دیجیتال کردن کتابخانه ھای پاکستان و بنگلادش که نسخه ھای خطی دارند،اجرا کرد و اکنون این طرح پس از تکمیل روی اینترنت با نام کتابخانۀ دیجیتال برای پژوھش ھای بین المللی
Digital Library for International Research
موجود است و قسمت ھای پاکستان و بنگلادش قابل مشاھدہ است۔
وی افزود: اینجانب نیز دو کتابشناسی فھارس نسخه ھای خطی شبه قارہ تھیه کردہ که نشان دھندۂ مخازن نسخ خطی در شبه قارہ و فھارس آنھاست۔ یکی کتابشناسی توصیفی فھرست ھای نسخه ھای خطی پاکستان و بنگلادش که کتابخانه آیت اللہ مرعشی، قم در۲۰۰۵م منتشر کرد۔در این کتابشناسی روی ھم رفتہ ۲۱۸ فھرست مربوط به پاکستان و بنگلادش و چاپ شدہ در آنجا بر حسب کتابخانه ھا تنظیم و معرفی شدہ است۔
کتابشناسی دیگر به زبان اردو مربوط به ھند است که در ۱۹۸۸م در لاھور چاپ کردہ ام۔ در این کتابشناسی ۱۶۹ فھرست مربوط به ھند معرفی شدہ و در پایان نمایه ای نیز ضمیمه شدہ که مخازن و کتابخانه ھای نسخ خطی در شھر ھای مختلف ھند را نشان می دھد۔
نوشاهی اضافه کرد: مرحوم عمر خالدی (درگذشتۀ ۲۰۱۰م) نیز کتابشناسی ای برای راھنمایی مخازن نسخ خطی عربی، فارسی، ترکی و اردو در کتابخانه ھای ھند به زبان انگلیسی و با نام A Guide to Arabic, Persian, Turkish, and Urdu Manuscript Libraries in India تھیه کردہ که اتحادیۀ کتابداران خاورمیانه، در ۲۰۰۳ انتشار دادہ است۔
وی ادامه داد: از قرن نوزدھم میلادی یعنی در دورۂ حکومت بریتانیا در شبه قارہ در شھر ھای مختلف شبه قارہ چند مرکز بزرگ نسخه ھای خطی بودہ است۔ برخی از این ھا دولتی بودند و بعضی دیگر شخصی یا غیر دولتی که به وسیلۀ نوابان، حاکمان محلی یا افرادی علاقه مند و متعھد نسبت به فرھنگ اسلامی به وجود آمدہ بودند که بارزترین نمونه از این نوع کتابخانه ھا، آصفیه در حیدرآباد دکن، سالار جنگ در ھمانجا، رضا در رامپور و خدا بخش در پتنه است۔آصفیه، سالار جنگ و رضا یادگاری ازشکوہ نوابان مسلمان محلی ھستند و خدابخش کاملاً نمونه ای از عشق و علاقۀ منحصر به فرد یک شخص به نسخ خطی است و امروز این کتابخانه به بزرگترین مرکز نسخ خطی در آسیای جنوبی تبدیل شدہ است۔
نوشاهی در ادامه به فعالیت فهرست نویسی در شبه قاره اشاره کرد و گفت: انجمن آسیایی بنگال در کولکته که مھمترین مرکز نسخ خطی در ھند است،از خدمات فھرست نویسان بومی و غیر بومی برخوردار بود۔ ظھور علی بریلوی «فھرست کتب قلمی و مطبوع کتب خانه اشیاتک سوسیتی ۔۔۔» را در ۱۲۵۳ ھ مطابق با ۱۸۳۷م؛و شمس العلما میرزا اشرف علی فھرست کتابھای چاپی و خطی عربی و فارسی انجمن آسیایی بنگال را در ۱۸۹۲ و ۱۸۹۹ به چاپ رسانیدند۔اما فھرستی که الگوی فھرست نویسی قرار گرفت، فھرست نسخه ھای خطی فارسی انجمن آسیایی بنگال تألیف ولادیمیر ایوانف بود که بین سال ھای ۱۹۲۴ و ۱۹۳۹م در سه جلد و دو ضمیمه به چاپ رسید۔این فھرست امروز ھم مرجع فھرست نویسان است۔ در نیمهٔ دوم قرن نوزدھم فھرست نویسانی مانند الویس اشپرنگر و ادورد رھتسک اولین نمونه ھایی فھرست نویسی را ارائه دادہ بودند۔اشپرنگر در فھرست کتابخانه ھای اود (چاپ ۱۸۵۴م) و گزارش ھای تحقیقاتی دربارہ نسخه ھای خطی این کتابخانه ھا (چاپ ۱۸۹۴) و رھتسک در فھرست نسخه ھای خطی کتابخانهٔ ملا فیروز در بمبئی (چاپ ۱۸۷۳م )این کار را آغاز کردہ بودند۔
مؤلف کتاب «کتابشناسی و آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره» به تاریخ چاپ فهرست ها در شبه قاره اشاره کرد و گفت: در ھمین جا پرانتز باز می کنم۔ به تاریخ ھای چاپ این فھرستھا که اکنون ذکر شدہ است توجه فرمایید۔ قدیمی ترین فھرستی که در ھند چاپ شدہ فھرست بریلوی است که در۱۲۵۳ ھجری قمری مطابق با ۱۸۳۷م چاپ شد و بعد از آن فھرست اشپرنگر چاپ ۱۸۵۴م و سپس فھرست رھتسک در ۱۸۷۳م۔در مقایسه با ایران، چاپ فھرست ھا در ھند جلو تر از ایران بودہ است۔ تا آنجایی که من اطلاع دارم نخستین فھرستی که در ایران چاپ شد فھرست جمیع نسخی که فعلاً در کتابخانهٔ حضرت رضا(ع) در علوم کثیرہ موجود است تألیف محمدحسن اعتماد السلطنه است که در ۱۳۰۳ ھجری قمری مطابق با ۱۸۸۶چاپ شدہ است و بعد از آن فھرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی تألیف یوسف اعتصامی اعتصام الملک و فھرست کتابخانهٔ آستان قدس تألیف عبدالعلی اوکتائی که ھر دو در ۱۳۰۵ شمسی مطابق با ۱۹۲۶م چاپ شدہ اند۔ یعنی شبه قارہ در چاپ فھارس نیم قرن مقدم تر از ایران بودہ است۔
نوشاهی ادامه داد: در حیدرآباد دکن دو کتابخانهٔ بزرگ نسخ خطی وجود دارد، یکی کتابخانهٔ آصفیه که امروز به استیت سانترال لائبریری یعنی کتابخانهٔ مرکزی ایالتی تغییر نام کردہ است۔ این کتابخانهٔ رسمی یا به اصطلاح خودشان کتابخانۀ «سرکار عالی» فرمانروایان مسلمان ایالت مستقل دکن بود و دیگری موزہ و کتابخانۀ سالار جنگ۔ برای کتابخانۀ آصفیه فھرست چھار جلدی در دورۂ فرمانروایی میرعثمان علی خان بھادر نظام دکن (۱۳۲۹۔۱۳۶۷ھ ق) تھیه و چاپ شدہ است که نام فھرست نویس در ھیچ کدام از مجلدات چھار گانه نیامدہ است۔این چھار جلد، مشخصات کتب چاپی و خطی عربی ، فارسی و اردو را دربر می گیرد۔ جلدھای اول و دوم به گونهٔ مشروح و جلد ھای سوم و چھارم با اختصار تألیف شدہ است و امروز ھم این فھرست کتابخانۀ آصفیهٔ سابق فھرست مرجع است۔ نواب میر یوسف علی خان سالار جنگ ( ۱۸۸۹۔ ۱۹۴۹م) نخست وزیر ھفتمین نظام دکن ،بخشی عظیم از درآمدھای مالی خود را برای جمع آوری نفایس و نوادر صرف کردہ بود۔ امروز تمام این نفایس در موزہ ای که به نام او درحیدرآباد تأسیس شدہ و سومین موزۂ بزرگ ھند به شمار می آید، گرد آمدہ و نگھداری می شود۔
این موزہ برای نفایس مخطوطات خود نیز شھرہ است۔اشرف علی برای نسخه ھای خطی فارسی موزہ ۸ جلد و برای نسخه ھای عربی موزہ ۴ جلد (جمعاً ۱۲ جلد) فھرست تألیف کرد که انتشار آن از سال ۱۹۶۵ آغاز شد و تا ۱۹۸۱م ادامه یافت۔
وی افزود: ایالت رام پور، یکی دیگر از ایالت ھای مستقل در داخل ھند بود که به وسیلهٔ نوابان مسلمان ادارہ می شد۔ نوابان رام پور نیز از ذوق علمی و فرھنگی سرشار بودند۔ نواب فیض اللہ خان در ۱۷۷۴م در شھر رام پور کتابخانه ای تشکیل داد و جانشینان او نیز برای غنی کردن آن سھم خود داشتند۔ پس از استقلال ھند در ۱۹۴۷ و ملحق شدن ایالت رامپور در اتحاد ھند،اکنون این کتابخانه با نام «رامپور رضا لائبریری» به وسیلهٔ ھیئاتی ادارہ می شود که ریاست آن به عھدۀ استاندار اترا پردیش است۔ فھرست کامل و مشروح این کتابخانه در سه مرحله تھیه و چاپ شدہ است۔ نخست مولوی محمد نبی «فھرست کتب عربیہ موجود کتبخانۀ ریاست رامپور» را در ۳ جلد تالیف کرد که جلد اول به دستور حکیم محمد اجمل خان (د: ۱۹۲۷م) در ۱۹۰۲ و جلد دوم و سوم در ۱۹۲۸م به دستور حافظ احمد علی خان شوق(۱۸۹۳۔۱۹۳۳م) ناظم کتابخانه و مؤلف تذکرۂ کاملان رامپور به چاپ رسید۔ مولاناامتیاز علی خان عرشی(۱۹۰۴۔۱۹۸۱م) یکی دیگر از کتابداران فاضل کتابخانه بود که نسخه ھای خطی عربی و و اردو را محققانه فھرست نویسی کرد۔ از کار او جلد اول فھرست مخطوطات اردو در ۱۹۶۷م و شش جلد فھرست نسخه ھای خطی عربی به زبان انگلیسی جداگانه از ۱۹۶۳ تا ۱۹۷۷منتشر شدہ است۔
به گفتۀ نوشاهی کتابخانهٔ عمومی شرق شناسی خدابخش در پتنه،ایالت بھار ھند، نمونۀ اعلای تلاش موفقیت آمیز برای تأسیس کتابخانۀ شخصی است که خان بھادر مولوی خدا بخش(۱۸۴۲۔۱۹۰۸م) در ۱۸۹۱ برای مردم باز کرد و امروز با داشتن بیست و یک ھزار نسخہ خطی عربی، فارسی و اردو و دویست و پنجاہ ھزار کتاب چاپی یکی از بزرگترین کتابخانه ھای آسیای جنوبی به حساب می آید۔اکنون این کتابخانه توسط ھیئاتی ادارہ می شود که ریاست آن به عھدہ استاندار بھار است۔ برای نسخه ھای خطی این مجموعۀ عظیم چند نوع فھرست مجمل و مفصل به وسیلهٔ چندین فھرست نویسان تھیه و چاپ شدہ است۔ اولین فھرست توضیحی را مولوی خدا بخش بنیانگذار کتابخانه با نام محبوب الالباب فی تعریف الکتب و الکتّاب تالیف کرد که در ۱۸۹۸م چاپ شد۔مولوی عبد الحمید و سید اطھر شیر برای نسخہ ھای عربی فھرستی مجمل با نام مفتاح الکنوز الخفیہ تھیہ کردند که در ۳ جلد به ترتیب در ۱۹۱۸ و ۱۹۲۲ و ۱۹۶۵م منتشر شد۔
وی افزود: برای نسخه ھای فارسی فھرستی مجمل نیز در ۳ جلد با نام مرآت العلوم تھیه شد که دو جلد اول نگاشتۀ خان بھادر مولوی عبدالمقتدر(چاپ ۱۹۲۵ و ۱۹۴۲م)و جلد سوم تھیه کردۂ سید اطھر شیر است (چاپ ۱۹۶۷م)۔اما فھرست مفصل و مشروح نسخه ھای عربی و فارسی کتابخانۀ خدابخش در ۴۳ جلد چاپ شدہ است که برخی جلد ھا را مولوی عبدالمقتدر به زبان انگلیسی تھیه کرد (چاپ از۱۹۰۸بہ بعد).
نوشاهی از مرکز تحقیقات زبان فارسی و مرکز میکروفیلم نور به عنوان دو نهاد ایرانی در فهرست نویسی نام برد و گفت: به در سال ھای اخیر دو نھاد ایرانی در ھند نیز نقش چشمگیر در فھرست نویسی مخطوطات داشته اند۔ یکی مرکز تحقیقات زبان فارسی وابسته به رایزنی فرھنگی ایران در دھلی نو و دیگری مرکز میکروفیلم نور در دھلی۔ مرکز تحقیقات زبان فارسی برای فھرست نویسی کتابخانه ھای حمیدیه بھوپال، شعبۀ تحقیق و اشاعت کشمیر سری نگر،ندوۃ العلما لکھنو، عمومی پتیاله و مرکز میکروفیلم نور در تھیۀ میکروفیلم کتابخانۀ مولانا آزاد دانشگاہ اسلامی علی گر، کتابخانه ھای شخصی گجرات( احمد آباد)، حکیم ظل الرحمان علی گرہ و جامعه ھمدرد دھلی و غیرہ اھتمامی داشته است و فھارس میکروفیلم ھا را نیز چاپ کردہ است۔
نوشاهی به کتابخانه های مهم شبه قاره در زمینۀ نگهداری نسخ خطی اشاره و تصریح کرد: کتابخانه ھای دولتی، نیمه دولتی، شخصی، خانقاھی، مدرسه ای و موزہ ای دارای نسخه ھای خطی در گوشه و کنار سرزمین ھندوستان به تعدادی است که شمار ھمۀ آنھا در این گفتار کوتاہ اصلاً میسر نیست۔ کتابخانه ھایی مانند انستیتو تحقیقات عربی و فارسی راجستھان در تونک، کتابخانۀ مولانا آزاد دانشگاہ اسلامی در علی گر، کتابخانهٔ دولتی شرقشناسی مخطوطات در مدراس از کتابخانه ھای معتبر ھند ھستند که فھرست ھر یکی ازین ھا تھیه و چاپ شدہ است۔
نوشاهی افزود: دلگرم کنندہ است که وزارت فرھنگ ھند در ۲۰۰۳م کمیسیون ملی برای مخطو طات National Mission for Manuscripts برای نگھداری و شناسایی و فھرست نویسی نسخه ھای خطی تشکیل دادہ و از قرار اطلاع حرکت فھرست نویسی در آنجا آغاز شدہ است۔اما ھنوز ھند از یک فھرست مشترک نسخه ھای خطی بسیار فاصله دارد و ھیچ یک از سازمان ھا به فکر این نیفتادہ است۔
وی دربارۀ کتابخانه های تسخ خطی در پاکستان بیان کرد: در پاکستان نیز در ھنگام تجزیهٔ ھند چند مرکز دولتی و نیمہ دولتی نسخ خطی مانند اسلامیۀ کالج پشاور، دانشگاہ پنجاب لاھور و کتابخانهٔ عمومی پنجاب لاھور از قبل موجود بودہ است۔ مولوی عبدالرحیم فھرستی مخلوط از کتب چاپی و خطی اسلامیۀ کالج را با نام لباب المعارف العلمیه در ۲ جلد تالیف کرد که جلد اول در ۱۹۱۸ و جلد دوم در ۱۹۳۹م منتشر شد۔ کتابخانۀ مرکزی دانشگاہ پنجاب لاھور با داشتن حدود سی ھزار نسخهٔ خطی عربی، فارسی، سانسکریت و زبانھای محلی بزرگترین مجموعهٔ مخطوطات در پاکستان محسوب می شود۔ برای فھرست نویسی این مجموعهٔ بزرگ مخطوطات، در ادوار مختلف، فھرست نویسانی خدمت فھرست نویسی را انجام دادہ اند۔ برای ۹۰۰۰ نسخۀ خطی سانسکریت ۲ جلد فھرست مجزا در ۱۹۳۲ و ۱۹۴۱م چاپ شد. دکتر سید عبداللہ (درگذشتۂ ۱۹۸۶م)پیشگام فھرست نویسان بود۔ نخست سلسلهٔ مقالات او به عنوان «خزاین مخطوطات پنجاب یونیورستی لائبریری لاھور» از ۱۹۲۶ تا ۱۹۳۶ در نشریۀ اورینتل کالج مگزین، لاھور چاپ شد سپس دو جلد مستقل فھرست نسخه ھای خطی فارسی دانشگاہ پنجاب، به ترتیب موضوعی به زبان انگلیسی نیز تألیف کرد(لاھور،۱۹۴۲ و ۱۹۴۸م)۔دکتر محمد بشیر حسین (د:۱۹۸۳م) سیاھہ ای از نسخه ھای فارسی مجموعه ٔحافظ محمود شیرانی در ۳ جلد با نام «فھرست مخطوطات شیرانی» چاپ کرد(لاھور،۱۹۶۷۔۱۹۶۹م)۔قاضی عبدالنبی کوکب (د:۱۹۷۸م)فھرست مشروح نسخه ھای خطی نادر عربی تالیف کرد که در ۱۹۷۵م چاپ شد۔
او سیاھه ای نیز از کل مخطوطات عربی تھیه کردہ بود که با تجدید نظر سید جمیل احمد رضوی در ۱۹۸۲ م منتشر شد۔
نوشاهی تأکید کرد: دکتر احمد خان نیز به فھرست نویسی نسخه ھای عربی دانشگاہ پنجاب اھتمام داشته است و کار او را مھد المخطوطات العربیه، کویت در ۱۹۹۰م چاپ کردہ است۔ خضر نوشاھی فھرست نسخه ھای خطی فارسی گنجینهٔ آزر در دانشگاہ پنجاب را تألیف کردہ که مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان،اسلام آباد در ۱۹۸۶م چاپ کردہ است۔
فهرست نویس ادامه داد: آخرین تلاش برای نسخه ھای خطی فارسی دانشگاہ پنجاب فھرستی است که بندہ از مجموعہ ھای آزاد،ر پیرزادہ،رشیرانی، کیفی و عمومی تألیف کردہ است که بخش اعظم این فھرست شامل نسخه ھایی است که تاکنون اصلاً فھرست نشدہ بود و بخشی دیگر تجدید نظر، اصلاح و اضافه بر اطلاعات دکتر عبداللہ و بشیر حسین است۔ وی افزود: بدین ترتیب انتشار دو جلد فھرست نسخه ھای خطی فارسی کتابخانهٔ مرکزی دانشگاہ پنجاب لاھور، از سوی مرکز پژوھشی میراث مکتوب، تھران، در ۲۰۱۲م حداقل کار فھرست برداری نسخه ھای فارسی دانشگاہ پنجاب به روز شدہ و اکنون نسخه ای فھرست نشدہ باقی نماندہ است۔
منظور احسن عباسی مرحوم برای کتابخانۀ عمومی پنجاب ( پنجاب پبلک لائبریری) فھرست نویسی کرد۔او دوجلد برای نسخہ ھای عربی و دو جلد برای نسخه ھای فارسی و یک جلد برای نسخه ھای اردو، پنجابی، ھندی، کشمیری، ترکی و پشتو تألیف کرد که در سال ھای ۱۹۶۲۔۱۹۶۶م به چاپ رسید۔
کتابخانهٔ موقوفهٔ دیال سنگه، لاھور اگرچه از لحاظ دارای نسخه ھای خطی کتابخانه ای نسبتهً کم معروف است، اما با ایجاد شعبۂ «مرکز تحقیق» وابسته بہ کتابخانه،اولیای کتابخانه به فکر گردآوری نسخ خطی و فھرست نویسی شدند۔ نوشاهی بیان کرد: محمد متین ھاشمی ، حافظ غلام حسین و ساجد الرحمان دست جمعی نسخه ھای این مرکز را فھرست نویسی کردہ اند که از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۸م فھرست نسخه ھای عربی، فارسی، اردو، پنجابی، ھندی و پشتو در پنج جلد منتشر شدہ است۔
وی در ادامه به فعالیت مرکز تحقیقات فارسی و ایران و پاکستان و نقش آن در شبه قاره اشاره کرد و گفت: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام آباد در سال ۱۹۷۰م تأسیس شد و توجه ویژہ به گردآوری نسخه ھای خطی معطوف کرد۔ کتابخانهٔ گنج بخش وابستہ به مرکز تحقیقات امروز با داشتن حدود بیست و دو ھزار نسخهٔ خطی، بعد از دانشگاہ پنجاب، حامل دومین بزرگترین مجموعۀ نسخ خطی در پاکستان است۔ این مرکز از بدو بنیانگذاری تا سالیان دراز از حضور دکتر محمد حسین تسبیحی و استاد احمد منزوی بھرہ مند بودہ است و این دو بزرگوار در شناسائی نسخه ھای خطی کتابخانهٔ گنج بخش اوقات عزیز خود را صرف کردہ اند۔ استاد منزوی برای نسخه ھای فارسی این کتابخانه از میان شمارۂ ثبت ۱ تا ۱۴۰۹۵ پنج جلد فھرست به ترتیب موضوعی تھیه کرد که به سال ۱۹۷۸ تا۲۰۰۵م در اسلام آباد چاپ شد۔ دکتر تسبیحی (از شمارۂ ثبت ۱ تا ۱۰۰۰) یک ھزار نسخۀ عربی، فارسی و دیگر زبانھا را به ترتیب الفبایی تألیف کرد کہ به سال ۱۹۷۱تا ۱۹۷۶م در ۳ جلد چاپ شدہ است۔او فھرستوارۂ الفبایی تمام نسخه ھایی که از تأسیس کتابخانه تا سال ۲۰۰۵ م در گنج بخش ثبت شدہ است، نیز آمادہ کرد که با ویرایش دوم در۲۰۰۵م به چاپ رسید۔
وی افزود: دو فھرست دیگر نیز برای نسخه ھای کتابخانۀ گنج بخش تھیه شدہ است۔ یکی برای قرآن ھای خطی که آقای محمد نذیر رانجھا تھیه کرد و در ۱۹۹۳م در اسلام آباد چاپ شد و دیگری برای نسخه ھای اردو که اینجانب تھیه کرد و در ۱۹۸۸م در لاھور به چاپ رسید۔
وی با توجه به سایر خدمات استاد احمد منزوی در شبه قاره اظهار کرد: در ھمین جا باید از کارستان دیگر مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان و استاد منزوی یاد کرد که تھیه و تألیف فھرست مشترک نسخه ھای خطی فارسی پاکستان در ۱۴ جلد است که خود مرکز از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۷م منتشر کردہ است۔این فھرست به ترتیب موضوعی نگاشته شدہ و حدود شصت ھزار نسخۀ فارسی در گوشه و کنار پاکستان را معرفی می کند۔ در شبہ قارہ این نخستین تجربهٔ موفقیت آمیز تألیف و تدوین فھرست مشترک برای نسخه ھای فارسی بودہ است۔استاد منزوی برای اجرای چنین طرحی از پاکستان به ھند ھم رفته بود اما موفق نشد۔
نوشاهای نصریح کرد: چند نھاد دولتی پاکستان مانند موزۂ ملی پاکستان در کراچی با حدود چھار ھزار نسخه خطی فارسی و آرشیو ملی پاکستان در اسلام آباد با داشتن حدود دو ھزار نسخه حایز اھمیت اند و نشان می دھد که دولت پاکستان برای نگھداری نسخه ھای خطی اھتمامی دارد. برای نسخہ ھای خطی فارسی موزہ چند فھرست جداگانه تھیه شدہ است؛ نخست محمد اشرف مرحوم فھرستی در ۳ جلد به زبان انگلیسی تھیه کرد که بین سال ھای ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ در کراچی چاپ شدہ است۔ دراین سه جلد ۱۳۴۵ نسخۂ فارسی به ترتیب موضوعی معرفی شدہ است۔ در سال ۱۹۷۸م اینجانب از مرکز تحقیقات فارسی مأموریت فھرست نویسی نسخه ھای فارسی موزہ را داشته ام ۔در نتیجه تمام نسخه ھای خطی فارسی به تعداد(۳۹۴۶) را که تا سال ۱۹۷۹ در موزہ گرد آمدہ بود، در فھرست نسخه ھای خطی فارسی موزہ ملی پاکستان، چاپ کردۂ مرکز تحقیقات فارسی اسلام اباد در ۱۹۸۳م به ترتیب موضوعی معرفی کردہ ام۔ در داخل موزہ مجموعهٔ ۹۳۳نسخۀ خطی فارسی انجمن ترقی اردو نگھداری می شود که فھرست آن نیز به کوشش من تھیه و در ۱۹۸۴م چاپ شد۔ دکتر ظفر اقبال ۵۹۶ نسخۀ اردو را در فھرست مخطوطات اردو قومی عجایب گھر پاکستان، کراچی،۱۹۹۱م معرفی کردہ است۔
وی در ادامه به نسخ موجود در آرشیو ملی پاکستان اشاره کرد و گفت: در آرشیو ملی پاکستان،اسلام آباد دو مجموعۀ نسخ خطی نگھداری می شود؛ یکی مجموعه ای متشکل از نسخه ھایی که خود آرشیو خریدہ و تھیه کردہ است که سیاھهٔ ۱۰۷نسخہ را مسعوداحمد خان به زبان انگلیسی تھیه کردہ و در ۱۹۷۴م چاپ شدہ است۔ دیگری مجموعۂ خصوصی اھدایی مفتی فضل عظیم بھیروی که نسخه ھای عربی را دکتر احمد خان فھرست کردہ و در قم، ۲۰۰۹م چاپ شدہ است۔ نسخه ھای فارسی را که به تعداد حدود ۱۵۰۰ بودہ اند،اینجانب فھرست کردہ که مرکز میراث مکتوب، تہران در ۲۰۱۲ به چاپ رسانیدہ است۔
نوشاهی با بیان این مطلب نسخه های فهرست نشده در پاکستان بسیار است، گفت: ھنوز نسخه ھای فھرست نشدہ در پاکستان زیاد است و یا نسخه ھایی کہ فھرست شدہ، نیاز بہ تجدید نظر دارد۔ پس از رفتن استاد منزوی از پاکستان در سال۱۹۹۰م و غیر فعال بودن مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در سال ھای گذشته به دلایل مختلف، حرکت فھرست نویسی در پاکستان کُند شدہ است۔ حضور استاد منزوی ھم برای مرکز و ھم برای فھرست نویسان پاکستانی محرک و مشوق بودہ است، ولی اکنون ھیچ سازمان دولتی یا غیر دولتی پاکستان برنامه ریزی فھرست نویسی مخطوطات ندارد واین کار فقط به وسیلهٔ افرادی انجام می شود که عشق و علاقه به نسخه ھای خطی دارند۔ افرادی مثل دکتر احمد خان و مخدوم سلیم اللہ صدیقی در پاکستان با عشق و علاقۀ پیگیر این موضوع ھستند۔ دکتر احمد خان خود را منحصر به فھرست نویسی نسخه ھای عربی در پاکستان کردہ است و در این کار موفق بودہ است۔
وی ادامه داد: تاکنون دو جلد فھرست مشترک مخطوطات عربی پاکستان را تھیه کردہ و ھر دو در خارج از کشور چاپ شدہ است (چاپ ۱۹۹۷ و۲۰۰۵م )۔او در حال حاضر مشغولِ فھرست نویسی نسخہ ھای خطی عربی کتابخانهٔ گنج بخش است کہ پس از گذشت ۴۰ سال از تأسیس کتابخانه، ما به زودی شاھد فھرست نسخه ھای عربی کتابخانهٔ گنج بخش نیز خواھیم بود۔ ھر چه نسخۀ خطی در اُستان سند دارد، مخدوم سلیم اللہ صدیقی فھرست می کند و خزینه المخطوطات را در دو جلد قطور، در ۲۰۰۶ و ۲۰۱۰م انتشار دادہ است۔
به گفته نوشاهی آکادمی پشتو، وابستہ به دانشگاہ پشاور در ۱۹۵۵م تأسیس شد۔ کتابخانۀ آکادمی ۱۴۴۰ جلد نسخهٔ خطی به زبان ھای عربی، فارسی،اردو و پشتو دارد۔ در زمانی که استاد احمد منزوی مشغول تھیۀ فھرست مشترک نسخه ھای خطی فارسی پاکستان بود، شادروان رضا ھمدانی فھرستی از نسخه ھای فارسی اکادمی پشتو تھیه کردہ در اختیار مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان اسلام آباد قرار دادہ بود و استاد منزوی در فھرست مشترک از ھمان گزارش ھای مرحوم ھمدانی استفادہ کردہ بود۔آکادمی تاکنون فھرستی مستقل از نسخه ھای خود نداشت۔اخیراً در سال ۲۰۱۱م سه جلد فھرست نسخه ھای خطی آکادمی منتشر شدہ است۔ دو جلد به انگلیسی و یک جلد به اردو۔ مؤلفان ھر سه جلد دکتر عارف نسیم و آقای عبدالحمید ھستند و این کار را زیر نظر خانم دکتر سلمی شاھین انجام دادہ اند۔ مشخصات فھرست بہ قرار زیر است:
Descriptive Catalogue of Manuscripts Pashto Academy,Library, Compiled by Dr.Arif Naseem & Abdul Hameed,under the supervision of Dr.Salma Shaheen,Peshawar, 2009,Vol.I (A-M),xxv;864pp.
Vol.II(N-Z),xvii;576pp
فھرست مخطوطات پشتو اکیدمی پشاور یونیورستی،ناشر پشتو اکیدیمی ،پشاور یونیورستی،۲۰۱۱م،۸۷۶ص۔
نوشاهی افزود: سومرو محمد ادریس سندی نسخه ھای خطی مجموعهٔ دکتر نبی بخش بلوچ در آرشیو سند، کراچی را فھرست کردہ که در ۲۰۱۲ چاپ شدہ است۔ قبلاً ھمین مجموعه را آقای خضر نوشاھی نیز فھرست کردہ بود که کار او در تھران ۲۰۰۵م چاپ شدہ است. ولی فھرست سومرو کامل تر است۔
وی در ادامه با بیان اینکه بیشترین نسخ خطی در بنگلادش است، گفت: در خاتمه باید از بنگلادش نیز یاد کنیم که دورترین نقطه قلمرو زبان و فرھنگ فارسی در شرق است. مطابق گزارشی که در بررسی جھانی مخطوطات اسلامی چاپ بنیاد الفرقان، دربارۂ بنگلادش چاپ شدہ است، بیشترین تعداد نسخه ھای خطی عربی، فارسی و بنگالی در دانشگاہ داکا، موزہ ملی بنگلادش داکا، مدرسۀ عالیۀ داکا، دانشگاہ چیتا گانگ و موزۂ دانشگاہ چیتا گانگ است۔ فھرست ۵۸۵ نسخۀ بنگالی دانشگاہ داکا را عبدالکریم ساھتیہ بشارد تھیه کرد و در ۱۹۵۸ م چاپ شد۔ فھرست نسخه ھای فارسی،اردو و عربی دانشگاہ داکا را آ .بی. ام. حبیب اللہ به زبان انگلیسی تألیف کرد که در دو جلد در سال ۱۹۶۶۔۱۹۶۸م چاپ شد و معرفِ ۳۶۵ نسخهٔ فارسی،۷۰ نسخهٔ اردو و ۹۲ نسخهٔ عربی است. مدرسهٔ عالیۀ داکا ۴۴۵ نسخهٔ خطی دارد و فھرست نسخه ھای عربی و فارسی نگاشتهٔ کمال الدین احمد و عبدالمقتدر در ۱۹۰۵م ھنگامی منتشر شد کہ مرکز این مدرسه در کلکته بود. در ۱۹۴۷ با استقلال پاکستان شرقی این مدرسه به داکا منتقل شد۔
وی در پایان به نسخه های شناخته نشده در شبه قاره اشاره کرد و گفت: سخن پایانی این است که با این ھمه فھرست و کار که پیشینیان و معاصران در خصوص شناسایی نسخه ھای خطی شبه قارہ انجام دادہ اند، ھنوز ھزاران ھزار نسخۀ خطی شناسایی نشدہ در شبه قارہ باقی است۔ به قول شاعر مشرق علامه محمد اقبال لاھوری:
گمان مبر که بہ پایان رسید کار مُغان
ھزار بادۂ ناخوردہ در رگِ تاک است