میراث مکتوب- کتاب «دستورالعمل قسّامان و مقنّیان» با عنوان فرعی «متن فارسی از دوره صفوی در فن کاریز با پژوهشی درباره نقش و کارکردهای کاریز در تمدن اسلامی» اثر فخرالدین علیشاه حسین قسام جویمی، با تصحیح و تحقیق ندا حیدرپور نجف‌آبادی و علی صفری آق‌قلعه، از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن چاپ و منتشر شد.
درباره کاریز و مسائل مرتبط با آن فقط دو متن کهن بر جای مانده که یکی از آن‌ها با نام «انباط المیاه الخفیه» اثر ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب الکرجی (سده ۴ و ۵ق) به زبان عربی نگاشته شده است. متن دیگر که خوشبختانه به زبان فارسی است و نسخه منحصربه‌فرد آن در سال‌های اخیر شناخته شده، همین کتاب دستورالعمل قسامان و مقنیان است. این متن، اندکی پیش از سال ۱۱۱۷ق یعنی در اواخر دوره صفوی توسط فخرالدین علیشاه حسین قسام جویمی نوشته شده و حاوی اطلاعات فراوان و ارزشمندی درباره کاریز و مسائل فنی و حقوقی آن است.
محققان در بخشی از دیباجه، بر غنی و ارزشمندی اطلاعات فنی مندرج در دستورالعمل قسّامان و مقنّیان تأکید کرده و این اثر را از لحاظ دستیابی به اصطلاحات و تعابیر نادری که تعداد قابل توجهی از آن‌ها در دیگر آثار یافت نمی‌شود، نیز حائز اهمیت دانسته‌اند.
مصححان، پس از دیباجه، در مقدمه‌ای مفصل و حدودا ۹۰ صفحه‌ای که بر این اثر نگاشته‌اند به موضوعات گوناگونی پرداخته‌اند. معرفی نویسنده، دورۀ زندگی او، توضیحاتی دربارۀ نسبت «جویمی» و محدوده جغرافیایی جویم، نام اثر، انتحال نویسنده از دیباجۀ صنایع الکمال، آیین فتوت در کتاب، فصل‌بندی اثر و اشکالات آن، نسخۀ اثر، مسائل مربوط به شیوۀ تصحیح، متون کهن دربارۀ آب و آبیاری و کاریزها، دانش شناسایی و استخراج آب‌های زیرزمینی، مهندس و آبشناس، و پژوهش‌های نوین دربارۀ کاریز از جمله آن موضوعات است.
محققان این اثر همچنین در مقدمه جنبه‌های مختلف پدیده کاریز، از تاریخی، اجتماعی، اداری و حقوقی گرفته تا کارکرد، ساختار و اجرای فنی آن را ذیل عناوین متعدد مورد بحث قرار داده‌اند. مصصحان طرح این مباحث را برای درک متن اثر لازم و آن را مدخلی بر مطالعۀ متن دانسته‌اند.
در ادامه متن دستورالعمل قسّامان و مقنّیان، مشتمل بر خطبه ابتدایی و ۱۲ باب، آمده است. خطبه شامل مقدمه نخست، مقدمه دوم: دستورالعمل «امراء تحت الارض» و «احیآمماتان» و «مزیدحیاتان» که مشهور است به قسّسامان و استادان مقنّی، و شرح ترازو و ملحقات آن، است.
عناوین باب‌های دوازده‌گانه نیز عبارتند از: باب اول: در بیان شناختن زمین‌ها، باب دویم: در بیان دستور قنوات معمور کردن، باب سیم: در بیان برآورد و استیفاء کارها و غیره، باب چهارم: در بیان مباحثات میانۀ ملّاک و متصدّیان، باب پنجم: در بیان دعاوی میانۀ ملّاک و مقنّیان، باب ششم: در بیان دستور کارگری و لازمۀ آن، باب هفتم: در بیان دعاوی میانۀ قسّام و مقنّی بر سر کار بطله و حقّ‌السّعی قسّام در کارها و تعیین نایب قسّام، باب هشتم: در بیان مصالح کار که به چه طریق بهتر است، باب نهم: در بیان مشکلات کارها و علاج آن، باب دهم: در بیان تخمینای اجرت کارهایی که به دشواری از پیش می‌رود، باب یازدهم: در بیان لازمۀ قسّام و تعیین مقنّی به واسطۀ عمارت قنوات و لازمۀ مقنّیان نسبت به اولاد خود، باب دوازدهم: در بیان قیمت املاک دایره و لازمۀ کارفرمایان در کار جمهور و احتراز نمودن قسّامان و مقنّیان از ملّاکان نورس و از کارهای بی‌بست و مصاف کارگران.
بخش پایانی کتاب نیز حاوی تعلیقات، ۹ پیوست، نمایه‌های «واژه‌ها، اصطلاحات و تعبیرات»، «اعلام (کسان، جای‌ها، کتاب)»، «اوزان، مقادیر، نقود و نسبت‌ها»، و کتابنامه است که بیش از ۱۲۰ صفحه از این کتاب ۳۷۶ صفحه‌ای را به خود اختصاص داده است.
در تعلیقات به مواردی پرداخته شده که عموما جزو دشواری‌های متن به شمار می‌آیند با به درک بهتر متن کمک می‌کنند. این تعلیقه‌ها شامل مسائل زبانی، مسائل فنی و مواردی از این دست است.
پیوست‌ها نیز شامل متون و اسنادی است که بیش‌تر آن‌ها با مباحث متن ارتباط دارند، یا برای دریافت دقیق‌تر متن به کار می‌آیند و یا اسنادی برای مباحث مطرح شده در مقدمۀ کتاب هستند.
