میراث مکتوب – طراحی و نقاشی در ایران که قدمت آن را می‌توان تا چهار هزارسال پیش از میلاد مسیح (طراحی بر روی سفال های پیداشده در تمدن جیرفت) رجوع داد، دارای پیشینه ای کهن است و طراحی به طور مداوم در پیکره تراشی، حجاری، نقوش ظروف، نقاشی و تصویرسازی کتاب و مورد استفاده قرار گرفته که در هر دوره با توجه به مبادلات فرهنگی و هنری با سایر کشورها، تحت تأثیر این تمدن ها بوده، اما هیچ گاه روح ایرانی خود را از دست نداده و پیوسته دارای منش و شخصیت ایرانی بوده است.
باتوجه به نبوغ و استعداد هنرمندان ایرانی در ادوار گذشته، آنچه امروزه از این گوهر گرانبها به جای مانده، یاد آور ذوق سلیم واستعداد بیمانند این هنرمندان بوده است. هنرمندان گمنامی‌که حتی نام و نشانی نیز از بعضی آنهادر دست نیست ولی شاهکارهای بی مانند شان برای ما به یادگار مانده است. در این بین نقاشی وکتاب آرایی از هنر های مورد علاقه ایرانیان بوده و به علت صدمه هایی که در طول تاریخ بر پیکره این هنر زده شده، سرآغازاین هنر برایمان نامشخص می‌نماید. مستندات تاریخی صحه بر وجود هنر نقاشی در دوره های قبل از اسلام در ایران دارند اما آنچه امروزه پی گیری آن برایمان میسر است به دوره سلجوقی و ایلخانی مربوط می‌گردد.
یکی از آثار به جای مانده دورۀ ایلخانان «شاهنامه دموت» است که متعلق به دورۀ ایلخانان مغول بوده است. شاهنامه دموت کهن ترین و آراسته ترین شاهنامۀ نگارگرانه به جای مانده از روزگاران پیشین است. اما از نگاره های آن که به خط زیبای نسخ آراسته بود، تنها چند برگ بدست آمده است. شاهنامۀ دموت به گمان بسیار در سال ۷۰۰ هجری قمری نوشته شده است.
این شاهنامه تا زمان محمدعلی شاه قاجار در کتابخانۀ کاخ گلستان نگهداری می‌شد اما در آشفتگی های آن سال ها به خارج از کشور برده شد و به دست یکی از عتیقه فروشان پاریس افتاد و برگ هایی از نگاره آن جدا جدا فروخته شد و برگ هایی را که نگاره نداشت از بین بردند.
از این دست‌نویس ۷۷ برگ مینیاتوردار در موزه‌های جهان شناسایی شده است.
این کتاب بهترین نوع شاهنامه نقاشی شده است که نشانگر سبک خاص نقاشی ایران در دوره ایلخانان است. این اثر دارای خصوصیات و ارزشهایی است که با وجود تورق نگاره های این نسخه، ویژگی مشابه در بعضی نگاره ها، احتمال اجرای آنها را به وسیلۀ شخصی خاص افزایش می دهد و می توان اجرای این نگاره ها را به مرکزی وابسته به حکومت و تحت سرپرستی استادانی خبره دانست.
کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) به کوشش سید محمود حسینی گردآوری و به تازگی منتشر شده است.
اصلی ترین مقصود مؤلف در این کتاب این است که یکی از شاهکارهای بزرگ دورۀ ایلخانی را به عنوان مقطعی بسیار مهم و حیاتی در نقاشی ایرانی معرفی کند. به گفتۀ گردآورندۀ این اثر در این کتاب با بررسی های به عمل آمده و مطالعات تصویری نقاشی های دورۀ بغداد سلجوقی، ایلخانی و تیموری و مقایسه ضمنی آنها سیر پیشرفت و تکامل این نقاشی ها را شاهد هستیم.
مؤلف در این باره می گوید: «در این زمان نسخه های متنوعی از شاهنامه به تصویر در آمده است که خصوصیات کاملاً متفاوتی دارند و در این بین مراکز مهی همچون شیراز و تبریز و بغداد کاملاً برجسته هستند و با حمایت هایی که از هنرمندان این مراکز توسط حاکمیت وقت می‌شده است، شاهد بوجود آمدن شاهکارهایی در نقاشی ایران هستیم که در نوع خود بی نظیراند.
شاهنامه بزرگ ایلخانی یکی از نمونه های برجسته هنر کتاب آرایی و نقاشی ایران در دوره ایلخانی محسوب می‌گردد. در این نسخه، تصاویر و نقاشی های متنوع در شیوۀ اجرا دیده می شود که تا قبل از آن شاهد اینگونه به تصویرکشیده شدن تصاویر درنسخه های خطی نبوده ایم. توجه و اهمیت دادن در به تصویر کشیدن عواطف و احساسات انسانی در نقاشی، که در این نسخه به طورخاص به آن پرداخته شده است دست آوردی کاملاً جدید است.
ورود عناصر چینی و بیزانسی به تصاویر این شاهنامه و قطع متفاوت و نیز یکدستی و دارا بودن عناصر مشابه دربرخی از نگاره ها حاکی از نظارت واحد برتولید این نسخه می باشد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. تحقیقات در این باب کم بوده و عموماً به نوشته های اندکی باز می‌گردد که محققان خارجی و ایرانی در مورد این اثر ارزشمند نوشته اند و این بر مشکلات تحقیق افزود.»
فصل اول این کتاب به ایلخانان و مکتب ایلخانی پرداخته و در فصل دوم نسخۀ مصور شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) بررسی شده است. فصل سوم نیز به بررسی تعدادی از نگاره های شاهنامه بزرگ ایلخانی می پردازد.
این کتاب اگرچه در زمینه معرفی شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) اثری قابل توجه است، اما نمی توان از ایرادهای واضح وارد بر آن نیز به آسانی گذشت که در نگاه اول توجه هر خواننده ای را به خود جلب می کند. برای مثال نام کتاب بر روی جلد «شاهنامه بزرگ ایلخانی (دموت)» ذکر شده است ولی در صفحه نخست، این کتاب ، «شاهنامه دموت (ایلخانی)» نام دارد. عدم استفاده از فونت مناسب برای حروف چینی و ذکر فهرست منابع که بلافاصله پس از فهرست مطالب کتاب آمده است از دیگر موارد قابل ملاحظه در این کتاب است.
در فهرست مطالب این کتاب نیز نخست پیشگفتار و سپس مقدمه آمده است اما در متن اثر، نخست خواننده با مقدمه و سپس با پیشگفتار مواجه می شود.
شاهنامۀ بزرگ ایلخانی (دموت) به کوشش سید محمود حسینی در شمارگان ۵۰۰ جلد، در ۲۹۶ صفحه، به بهای ۲۰۰۰۰۰ ریال از سوی انتشارات عطار به تازگی منتشر شده است.
معرفی کتاب از سیده معصومه کلانکی