کد خبر:2895
پ
فاقد تصویر شاخص

نگاهی به زندگی و آثار کوشیار گیلانی

مرکز پژوهشی میراث مکتوب همزمان با همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» نگاهی دارد به زندگی این ریاضی‏دان و اخترشناس برجستۀ ایرانی.

میراث مکتوب – مرکز پژوهشی میراث مکتوب همزمان با همایش «میراث علمی کوشیار گیلانی» نگاهی دارد به زندگی این ریاضی‏دان و اخترشناس برجستۀ ایرانی.

کیا ابوالحسن کوشیار بن لبان باشهری گیلانی ریاضی‏دان و اخترشناس برجستۀ ایرانی، در نیمۀ دوم قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری می‏زیسته است. از زندگی کوشیار اطلاع چندانی باقی نمانده ولی خوش‏بختانه بیشتر آثار او حفظ شده است. تولد کوشیار به احتمال زیاد در سال ۳۵۲ یا ۳۵۳ هجری قمری (۳۴۲ هجری شمسی) و وفات او بین سال‏های ۴۱۵ تا ۴۳۹ هجری قمری بوده است.
به نوشتۀ استاد معین، واژۀ «کوشیار» در اصل «گوشیار» و مرکّب از «گوش»، نام فرشتۀ نگهبان چهارپایان سودمند در آیین زرتشتی، و پسوند «یار» است. معنی لغوی «گوشیار»، دادۀ گوش یا کسی است که [ایزد] گوش، یار و یاور اوست. در زمان کوشیار هنوز بسیاری از مردم گیلان و طبرستان کیش زرتشتی را نگاه داشته بودند. پیشوند «کیا» هم برای او به کار می رفته که در شمال ایران ویژۀ بزرگان و دانشمندان بوده است.

کوشیار در نوشته‌‏های فارسی
نام کوشیار گیلانی در موارد متعددی در متن‏های ادبی و تاریخی و علمی فارسی دیده می‏شود. عروضی سمرقندی در مقالۀ سوم از چهارمقاله از وی در کنار ابومعشر بلخی و ابوریحان بیرونی نام می‏برد و می‏گوید: «… و از شرایط منجم یکی آن است که مجمل الاصول کوشیار یاد دارد…». در کتاب ذخیرۀ‏ ‏خوارزمشاهی نوشتۀ سید اسمعیل جرجانی نیز آمده است: «مردی بودست بشهر گرگان از ولایت گیلان منجم و فاضل او را کیا کوشیار گفتندی، و به روزگار امیر قابوس که شمس‏المعالی معروف بودست و این کیا کوشیار در خدمت او بودست و به نزدیک او عزیز بوده است …».
بیت زیر از محمد بن بدیع نَسَوی (قرن هفتم هجری) نشان میدهد که زیج جامع کوشیار به خاطر دشواری و پیچیدگی مطالب علمیاش معروف بوده است:
چو حل شدست مرا زیج گوشیار سخن
کجا به طیره شوم من ز ریشخند و زنخ
ابوریحان بیرونی که هنگام اقامت در ری با کوشیار ملاقات کرده در تحدید نهایات الاماکن و مقالید علم الهیئه به مناسبت‏هایی از کوشیار یاد کرده است. ابوالحسن بیهقی (متوفای ۵۶۵ هجری قمری) این سخن حکمتآمیز را از کوشیار نقل کرده است: «هر گاه که دو شخص طالب یک چیز باشند از ایشان بر هر یک عیب آن مطلوب پوشیده باشد، بیشفقتی او بر نفس خود پیش خرد پوشیده نماند».

آثار کوشیار و ترجمه‌‏های آن
همۀ آثار باقی‏مانده از کوشیار به عربی است. از رسالۀ حساب کوشیار با عنوان أصول حساب الهند یا عیون الأصول فی الحساب چهار نسخۀ خطی در استانبول، تهران، بمبئی و قاهره بر جا مانده است. این کتاب، هم از لحاظ نقش تاریخی که در گسترش حساب هندی داشته و هم به خاطر تأثیرش در پیدایش و تثبیت اصطلاح‏های ریاضی، در تاریخ ریاضیات اهمیت کم نظیری دارد .در سال ۱۹۶۵میلادی تصویر نسخۀ استانبول همراه با ترجمه انگلیسی آن منتشر شد. در سال ۱۹۶۷میلادی احمد سلیم سعیدان ویرایشی از متن نسخۀ استانبول را در مجلۀ معهدالمخطوطات با توضیحات مفصّل منتشر کرد. ابوالقاسم قربانی در سال ۱۳۵۰شمسی تصویر نسخۀ دانشگاه تهران را در کتاب ریاضیدانان ایرانی چاپ کرد. علی مظاهری در سال ۱۹۷۵میلادی ترجمۀ فرانسوی این اثر را در دانشگاه نیس فرانسه به چاپ رساند. در سال ۱۳۶۶شمسی ترجمۀ فارسی این اثر با نام اصول حساب هندی انتشار یافت. در سال۱۹۹۰میلادی، خورشید ف. عبدالله زاده، پژوهشگر تاجیک اهل خُجند، ترجمۀ روسی رسالۀ حساب کوشیار را به صورت بخشی از یک کتاب با عنوان کوشیار گیلانی چاپ کرد. ترجمۀ فارسی این کتاب در سال ۱۳۸۸شمسی منتشر شده است. کتاب حساب کوشیار در قرن ۱۵میلادی به دست شالوم بن یوسف عنابی به عبری ترجمه شده که نسخه‏ای از آن در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد موجود است.

رسالۀ احکام نجوم کوشیار با عنوان المدخل فی صناعه احکام النجوم یا مجمل الأصول فی أحکام النجوم در نسخه‏های متعددی بر جای مانده و چند نسخه هم از ترجمۀ فارسی آن موجود است. محمد بن ابی عبدالله سنجر کمالی معروف به سیف منجم در ۷۰۳ هجری قمری شرحی فارسی بر رسالۀ احکام نجوم کوشیار نوشته است که نسخه‏های خطی آن در تاشکند و بمبئی موجود است. رسالۀ کوشیار در اواخر قرن ۱۴میلادی به چینی ترجمه و بعدها در چین و تایوان چاپ شد. در سال ۱۹۹۷میلادی میچیو یانو، پژوهشگر ژاپنی، ویرایشی از متن عربی المدخل را همراه با ترجمۀ انگلیسی و ترجمۀ چینی آن منتشر کرد. به همین مناسبت، در سال ۱۳۸۶شمسی عنوان شهروندی افتخاری گیلان از سوی دانشگاه گیلان و شورای اسلامی شهرستان رشت به ایشان اهداء شد.

از رسالۀ اسطرلاب کوشیار نیز نسخه‌‏های متعددی بر جای مانده است. تارو میمورا در ژاپن ویرایشی از متن عربی رسالۀ اسطرلاب کوشیار را زیر نظر می‏چیو یانو فراهم کرده است. ترجمۀ فارسی کهنی از رسالۀ اسطرلاب کوشیار را نیز محمد باقری در سال ۱۳۸۲ شمسی منتشر کرده است.

کوشیار در آغاز باب اول رسالۀ احکام نجوم خود میگوید که دو زیج به نام‏های زیج جامع و زیج بالغ تألیف کرده است. از زیج بالغ تنها باب کوتاهی در دو صفحه در مجموعۀ مؤسسۀ خاورشناسی کاما در بمبئی به جا مانده است.

زیج جامع، مهمترین اثر کوشیار، در اوایل قرن پنجم هجری در گرگان قدیم (نزدیک گنبد کاووس کنونی) تألیف شده است. الگوهای نجومی و روش‏های محاسباتی کوشیار در این زیج اساساً بطلمیوسی است. زیج جامع دارای چهار مقاله است: ۱) ابواب، ۲) جدول‏ها، ۳) هیئت، ۴) برهان. مقالۀ اول دربارۀ روش‏های محاسبات نجومی است. مقالۀ دوم شامل ۵۵ جدول در مورد محاسبات تقویم، جدول‏های کمیّت‏های نجومی مربوط به محاسبۀ مواضع خورشید و ماه و سیارات، جدول مختصات جغرافیایی شهرها و جدول مختصات سماوی ستارگان است. مقالۀ سوم شامل ۳۲ باب دربارۀ موضوع‏های گوناگون علم هیئت مانند اقلیم‏ها، اندازۀ زمین، طالع‏ها، ساعت‏های مُستَوی و زمانی، فلک‏های جرم‏های آسمانی، حرکت‏های رجوعی، اندازه و فاصلۀ جرم‏های آسمانی، اهلۀ قمر و گرفت‏های ماه و خورشید است. ویرایشی از باب پایانی این مقاله با عنوان «الأبعاد والأجرام» در سال ۱۹۴۸میلادی در هند چاپ شد و ترجمۀ فارسی آن هم در مجموعۀ مقالات و سخنرانی‏های هزارۀ کوشیار گیلانی که در سال ۱۳۶۷ شمسی در دانشگاه گیلان برگزار گردید، درج شده است. مقالۀ چهارم شامل اثبات درستی روشهای محاسباتی مقالۀ اول است.

نسخه‌‏های متعدد زیج جامع کوشیار در استانبول، لیدن، اسکندریه، قاهره، برلین و مسکو موجود است. حدود ۷۰ سال پس از تألیف زیج جامع، محمد بن عمر بن ابی طالب منجم تبریزی، مقالۀ اول زیج جامع را به فارسی ترجمه کرد که نسخۀ خطی یکتای آن در لیدن (هلند) نگهداری می‏شود.

ابوالحسن علی بن احمد نَسَوی، که به گفتۀ بیهقی شاگرد کوشیار بوده، در حدود ۴۳۸ هجری قمری شرحی عربی بر مقالۀ اول زیج جامع نوشته است با عنوان اللامع فی أمثله الزیج الجامع که نسخه‏ای از آن در نیویورک موجود است. ادوارد استوارت کندی چکیده‏ای از محتوای زیج جامع را در کتاب پژوهشی در زیج‌‏های دورۀ اسلامی آورده است. جان لنارت برگرن مطالب کوشیار دربارۀ مثلثات کروی را که در فصل سوم از مقالۀ چهارم زیج جامع آمده، به انگلیسی ترجمه و بررسی کرده است. متن عربی مقاله‌های اول و چهارم زیج جامع همراه با ترجمۀ انگلیسی آنها در سال ۱۳۸۸شمسی در فرانکفورت (آلمان) منتشر شده است.

برای مشاهده اخبار این همایش اینجا کلیک کنید.

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

کلید مقابل را فعال کنید

مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب
تهران، خیابان انقلاب اسلامی، بین خیابان ابوریحان و خیابان دانشگاه، شمارۀ 1182 (ساختمان فروردین)، طبقۀ دوم، واحد 8 ، روابط عمومی مؤسسه پژوهی میراث مکتوب؛ صندوق پستی: 569-13185
02166490612