در خطبه از چندین کتاب دیگر خود نام می‌برد که در زمینه ثواب اعمال بوده (۲ الف): «… فإنی جمعت عده مجموعات فی ثواب الصیام والصلاه والحجّ والزکاه والجهاد والصدقات وصنفت جمله من التصانیف فی سائر العبادات فما وقفت لهذا النوع من الطاعات …»
در این کتاب همانند متن کتاب رجالش از منابع متعددی نقل می کند که بعضاً مشترک است و عیناً در رجالش هم از همان منابع نقل می‌کند؛ منابعی مانند الزواجر ابو احمد عسکری (۳ الف. او این کتاب را از استادش ابو النجیب سعد بن عبد الله الهمدانی شنیده بوده؛ نک: ۵۸ ب: وأخبرنی الإمام أبو النجیب سعد بن عبد الله الهمدانی فی کتاب الزواجر لأبی أحمد العسکری)؛ تفسیر حاکم جشمی یعنی التهذیب او (نک: ۱۷ الف: وسمعت فی تفسیر الحاکم رحمه الله)؛ امالی الإمام الوبری ( ۲۰ الف؛ نیز نک: ۱۱۳ ب: أمالی أبی عبد الله الوبری؛ نیز با عنوان: امالی الإمام خمیر الوبری، نک: ۵۷ الف) که مقصود خمیر الوبری الخوارزمی است که در مقاله «وبری نویسنده اولین شرح نهج البلاغه” او را معرفی کردیم؛ دعوات شمس الأئمه الحلوانی (۲۴ب)؛ از دیگر منابع مؤلف امالی ابو طالب هارونی است. طبعاً او از متن اصلی ابو طالب هارونی و نه متن تهذیب شده قاضی جعفر ابن عبد السلام زیدی که در یمن فراهم شد و نامش تیسیر المطالب است بهره می گیرد (نک: ۱۰۸ ب: وفی روایتی من أمالی السید أبی طالب الهارونی؛ نیز: ۱۶۱ ب)؛ همچنین امالی ابو علی الوخشی که او هم معتزلی مذهب بوده و ما شرح حال او را در مقاله ای دیگر نوشته ایم که منتشر خواهد شد (نک: ۱۱۰ الف و ب: وسمعت فی أمالی الإمام أبی علی الوخشی)؛ دعوات ابوالمحاسن رویانی، فقیه معروف شافعی مذهب که نویسنده ما کتاب او را در بغداد شنیده بوده (نک: ۱۰۳ ب: سمعت ببغداد فی دعوات الإمام أبی المحاسن الرویانی)؛ أمالی قاضی فخر که درست نمی دانم مقصود کیست؟ اندرسبانی این کتاب را از قاضی القضاه صالح بن یوسف البلالی شنیده بوده (نک: ۱۰۵ الف “وسمعت فی أمالی قاضی فخر علی قاضی القضاه صالح بن یوسف البلالی رحمه الله تعالی»). نیز کتابی به نام غرر الأخبار که از آن یکجا در کنار همین امالی قاضی فخر یاد می کند (نک: ۱۰۶ الف “وسمعت فی کتاب غرر الأخبار وفی أمالی قاضی فخر وغیره من الأمالی بروایه العتره الطاهره عن علی …»؛ نیز: ۲۴۵ الف: «سمعت فی أحادیث شیخ الاسلام أبی بکر بن بابا باستراباذ علی الإمام أبی الفضل التمیمی فی کتابه غرر الأخبار). نیز کتاب الفوائد که نام مؤلفش را نمی گوید اما شاید نویسنده اش همین استادی باشد که کتاب را از او شنیده یعنی “الحافظ أبی منصور الدیلمی «و آن هم در همدان که مقصود ابو منصور شهردار بن شیرویه دیلمی معروف است، نویسنده مسند الفردوس در حدیث (نک: ۱۱۷ الف وسمعت فی الفوائد بهمذان علی الحافظ أبی منصور الدیلمی رحمه الله تعالی). نیز فی أمالی برهان البخاری (نک: ۱۳۸ الف: “وسمعت علی صمصام الأئمه عثمان الصرامی فی أمالی برهان البخاری”)؛ نیز امالی قاضی عبد الجبّار همذانی معتزلی (نک: ۱۳۸ ب: “سمعت فی أمالی قاضی القضاه عبد الجبّار بن أحمد المتکلم علی الإمام الزاهد محمد بن عمر الحجی (؟) الجدرفانی رحمه الله رحمه واسعه وجزاه عنّی وأمه محمد أفضل الجزاء بروایه علی بن الحسین زین العابدین أن رسول الله …؛ نیز: ۱۵۷ ب: “سمعت فی أمالی قاضی القضاه عبد الجبّار بن أحمد الأسدآبادی المتکلم”؛ برای این امالی، نک: دو مقاله نویسنده این سطور درباره این کتاب در همین سایت)؛ مسند السبعیات از هبه الله بن عبد الجبار البجستانی (نک: ۱۴۶ الف)؛ تاریخ خوارزم که باید مقصود تاریخ خوارزم ابن ارسلان خوارزمی باشد (نک: ۲۳۶ الف: “وسمعت أیضاً فی تاریخ خوارزم بخوارزم …»).
در این کتاب نیز اندرسبانی همانند رجالش اطلاعاتی درباره استادانش و یا برخی دیگر از عالمان آن عصر ارائه می دهد که برای شناخت محیط علمی خوارزم و پار ای از شهرهای خراسان و ایران در آن زمان بسیار مفید است. این موارد را اینجا بر می شمارم:
۱۰ الف: الامام الزاهد الصدیق الصدوق أبا جعفر عمر بن محمد الارثخشمینی
۱۰ الف: وکنت سمعت بمدینه الری من الإمام الأدیب أبی عبد الله القمی رحمه الله
۶۱ ب در مکه از “الشریف رحمه الله” کتابی در حدیث شنیده
۱۲۵ الف: سمعت فی الجامع الجدید بهمذان
۱۳۹ ب: وسمعت فی فضائل أهل البیت علی أبی العلاء الحافظ (اینجا به احتمال زیاد مقصود کتابی است با عنوان فضائل أهل البیت از ابو العلاء همذانی که می دانیم استادش بوده).
۱۴۵ب: أخبرنی الإمام أبو الفتح الطائی
۱۴۹ ب: سمعت … بمکه علی قاضی قضاه الحجاز وخطیب خطبائها عبد الرحمن علی (کذا) الشیبانی الطبری
۱۶۱ ب بهره گیری او از رضی الاسلام القاضی (کذا: القاضینی)
۱۶۲ الف: سمعت رضی الاسلام أبا صالح محمد بن موسی المعروف بالقاضینی
۲۰۹ الف: وأنبأنی الحافظ شیرویه الدیلمی بهمدان رحمه الله تعالی… (اینجا باید نام شهردار بن شیرویه از قلم افتاده باشد. نویسنده از شیرویه، نویسنده فردوس الأخبار نمی توانسته مستقیم روایت کند).
۲۳۶ الف: سمعت حدیثاً عجیباً ببغداد علی الرئیس العالم الزاهد عبد الرحیم بن أبی بکر الغزنوی رحمه الله تعالی
۲۵۳ ب: أخبرنی الإمام شهردار الحافظ (نویسنده مسند الفردوس).
همچنین در این نسخه نویسنده اطلاعاتی می دهد درباره برخی دیگر از نوشته هایش، علاوه بر آنچه گذشت؛ مانند:
۳ب: اینکه معجم الشیوخ نوشته بوده با ارائه سند به کتابها
۱۰ الف: کتابی الحاوی لفضائل الأوقات وثواب الصیام والصلاه (قبلاً بدان اشاره شد؛ نیز نک: ۱۵۸ الف).
۱۱۵ب، نیز از تألیفاتش، ریاض أهل الإیمان فی فضائل القرآن را اینجا نام می برد.
گفتیم که اندرسبانی آثار متعددی از حاکم جشمی را می شناخته است. از نکات جالب توجه آنکه در این متن، اندرسبانی از یک کتاب جشمی نام می برد با عنوان «شرح الأسماء والصفات» و توضیحی درباره آن می دهد (نک: ۵۵ الف: “وقد سمعت فی شرح الأسماء والصفات للحاکم الجشمی رحمه الله تعالی زیاده علی ثلاثمائه إسم وشرحها الحاکم فجوّز فی بعضها أن یوصف به الحکیم وأبی فی البعض ومعرفه هذا العلم تتعلق بالحفاظ من الأئمه المحدثین رحمهما الله تعالی”). در اینجا عبارتش گویا کم و بیش رنگ انتقاد به خود می گیرد از متکلمان؛ گرچه خود اندرسبانی معتزلی مذهب بوده است.
در پایان بگویم که یکجا هم در متن کتاب می نویسد که زمانی فرزند دار نمی شده است (نک: ۹ ب).
تاریخ تألیف کتاب بنابر آنچه در پایان نسخه آمده، اوائل ذی القعده سال ۵۶۴ ق بوده در روستای اندرسبان( نک: ۲۹۱ ب: “وفرغت من جمعه بقریه أندرسبان فی أوائل شهر ذی القعده من سنه أربع وستین وخمسمائه»).
لازم به توضیح است که ابن طاووس در مهج الدعوات از این کتاب نام برده، گرچه گویا نام راوی متن را به جای نام مؤلف اصلی قرار داده است. عبارت او از این قرار است (مهج الدعوات، ص ۳۱۷ تا ۳۱۸): «ومن الروایات فی کیفیه اسم الله الأعظم ما رویناه فی کتاب البهی (کذا) لدعوات النبی تصنیف الحافظ أبی محمد الحزمی (کذا) عن عبد السلام بن محمد بن الحسن بن علی الخوارزمی الأندرسفان (کذا) فی عده روایات…».
حسن انصاری
منبع: حلقه کاتبان