میراث مکتوب – نود و نهمین نشست از سلسله نشستهای متن پژوهی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به بزرگداشت «روز میراث مکتوب و اسناد ملی» اختصاص داشت.
این مراسم در روز سه شنبه 19 اردیبهشت ماه 1396 با حضور اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، غلامرضا جمشیدنژاد اول، جمشید کیانفر و سید سعید میرمحمدصادق در سرای اهل قلم سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
در ابتدای این مراسم مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب توضیحاتی را دربارۀ روند شکل‌گیری مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب ارایه کرد و گفت: 25 سال از تاریخ تأسیس این مؤسسه می‌گذارد. از سال 1341 تا 1358 بنیاد فرهنگی ایران در حوزۀ احیای نسخ خطی و تصحیح متون کهن و ترویج زبان فارسی 250 عنوان کتاب منتشر کرد که 90 عنوان آن متن بوده است. پس از انقلاب اسلامی خلاء نبود چنین مؤسسه‌ای احساس شد تا اینکه با کوشش افرادی چون ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه و … ضرورت احیای نسخ خطی مورد توجه قرار گرفت و تلاش شد تا فعالیت‌های بنیاد فرهنگ ایران ادامه یابد.
وی ادامه داد: بر همین اساس پژوهش، تحقیق و تصحیح متون کهن به دفتر نشر میراث مکتوب در معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد و با توجه به عظمت نسخه‌های خطی و حجم آن تصمیم گرفته شد تا کارهای برجسته انتخاب شده و به چاپ برسد. همچنین باتوجه به ظهور فناوری‌های جدید امکان دسترسی به آثار نسخ خطی بیشتر شد و البته حجم آثار ناشناخته نیز زیاد بود. امیدوارم بتوانیم آثار بیشتری را شناسایی کنیم. برای درک این آثار زمینه‌های مطالعاتی باید ایجاد شود چرا که امروزه اقبال به این متون کمتر شده است در گذشته با وجود جمعیت 24 میلیونی شمارگان آثار به 2هزار نسخه می‌رسید اما اکنون باوجود جمعیت 80 میلیونی شمارگان کتاب به 200 نسخه رسیده است.
وی تاکید کرد: وظیفۀ ما تولید آثار و شناسایی متون کهن است و تاکنون طی این مدت 305 عنوان (362 جلد کتاب) منتشر کرده ایم و امیدواریم بتوانیم روند روبه‌رشدی را داشته باشیم.
در ادامه غلامرضا جمشید نژاد اول، مصحح و پژوهشگر با بیان اینکه میراث مکتوب و اسناد ملی حکم شناسنامه یک ملت است، گفت: این شناسنامه علاوه بر مشخصات ظاهری دارای مشخصات باطنی هم است و روحیۀ ملی، دین و تدین در آن منعکس شده است. میراث مکتوب ایران به‌ویژه در میان مواریث ملی از ویژگی خاصی برخوردار است.
وی با تقسیم این دوره به قبل و بعد از اسلام افزود: خوشبختانه بخش قابل توجهی از میراث ملی ما در میراث مکتوب الهی ریشه دارد بدین معنی که اساس میراث مکتوب در دوران اسلامی قرآن مجید بوده و بنابراین میراث مکتوب مبتنی بر کتاب‌های آسمانی در این سرزمین به ظهور رسیده است .در هیچ دوره‌ای از ادوار تاریخی اینگونه نبوده که از این میراث به‌دور باشیم. با نگاهی به میراث مکتوب در اسناد گذشته می‌بینیم که هیچ‌گاه جای تشکیک در یگانه‌پرستی ایرانیان وجود ندارد و من امیدوارم که نسخ مربوط به دورۀ پیش از اسلام نیز زیر چتر حمایتی مرکز پژوهشی میراث مکتوب قرار گیرد و کتاب‌ها و پژوهش‌های مرتبط با این حوزه تکمیل شود.
وی افزود: البته اندکی از میراث مکتوب ما مثل منشور کوروش کبیر یا سنگ نوشتۀ کوروش و یا سنگ نوشتۀ گنج نامه یا طاق بستان است که آنها نیز به طور غیر مستقیم در همان میراث مکتوب ما ریشه دارد. بنابراین به اعتقاد من جای بحث نمی ماند که ایرانی، عرب یا دورۀ قبل از اسلام و اسلام ما جدا باشد چون هر دو مبتنی بر وحی الهی است. ما زمانی اوستای زرتشت و قرآن مجید را مطالعه کنیم هر دو کتاب از یگانگی خدا دم می زنند.
وی ادامه داد: مرحوم عبدالحسین حائری بسیار تأکید می کردند هر آنچه در پیشینۀ ملی تأثیرگذار است در لابلای مخطوطات موجود است؛ به ویژه در زمینۀ تاریخ علم. تا نسخه ها شناخته نشود در زمینۀ تاریخ علم نمی توانیم صحبت کنیم.
آثار خطی که متعلق به دیوانیان است
جمشید کیانفر، مصحح آثار تاریخی نیز در ادامۀ نشست گفت: باید برگردیم به تاریخ و ببینیم پدیدآورندگان چه کسانی بودند و چقدر به آنچه به عنوان میراث باقی مانده اهمیت داده ایم. وقتی تاریخ را ورق می زنیم می بینیم دو عنصر فرمان رانده اند؛ نخست نیروی شمشیر. بیش از 15 سلسله و دودمان یا حزب با نیروی شمشیر سر کار آمده اند. اگر میراث این ها را نگاه کنیم علاوه بر کشتار، بخش دیگری از کارشان حمایت از قلم است.
وی با بیان اینکه آثار خطی که برای ما به جا مانده متعلق به دیوانیان است، گفت: یکی از کتاب‌های بزرگ تاریخ فقاهتی ما توسط طبری نوشته شده که خود دیوانی و وزیر بوده است. وقتی کتاب‌های فقهی، تفاسیر قرآن، تاریخی، فلسفی، جغرافیایی و … را مطالعه می‌کنیم می‌بینیم که صاحبان آن همه اهل قلم بودند و آنها میراث فرهنگی کهن‌باری را برای ما به‌جا گذاشته‌اند که موسساتی چون میراث مکتوب امروز احیاکننده آن هستند.
وی ادامه داد: تاریخ علم و حکومت ایرانی توسط اهل قلم برای ما حفظ شده و وقتی به آثار به جای مانده نگاه می‌کنیم علاوه بر کیفیت آن جلوه‌های ظاهری نیز برای ما قابل توجه است.
کیانفر با اشاره به بخشی از آثار به‌جای مانده در دوره تیموری گفت: اگرچه اغلب تیمور را به آثار ویران‌کننده و تخریبی‌اش می‌شناسند اما تحت تاثیر محدوده امن و امانی که در آن دوره به‌وجود آمد نیروی قلم توانست کشور را اداره کند و آثار بزرگی مانند تاریخ تیموریان را شکل دهد. در سایه نیروی شمشیر تیمور بزرگترین مکتب سمرقند شکل گرفت همچنین در شیراز دو ستون ادب فارسی سعدی و حافظ ظهور کردند و در دوره‌های بعدی نیز با اهمیتی که در دوره صفویه به‌وجود آمد مکتب تبریز، قزوین و اصفهان شکل گرفت.
این پژوهشگر در ادامه با اشاره به سابقۀ همکاری خود با مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب عنوان کرد: حاصل تلاش و پژوهش‌های مؤسسۀ میراث مکتوب امروز قابل توجه است و اگرچه شمارگان کتاب در مقایسه با گذشته کاهش بسیاری یافته اما مؤسساتی چون میراث مکتوب به دنبال حفظ هویت و احیای نسخ با همان شمارگان 200 نسخه هستند. امروز نشریاتی که توسط مؤسسه میراث مکتوب نوشته می‌شود حاصل گزارش‌های تحقیقی و پژوهشی است و تلاش‌های اهل قلم را در آن می‌توان دید.
میرمحمد صادق نیز در ادامه به بودجه‌های فرهنگی که اوایل دهه 70 تزریق شد اشاره کرد و گفت: در نتیجه این اقدام مؤسساتی مانند خانه کتاب، مؤسسۀ نمایشگاه‌های فرهنگی و میراث مکتوب شکل گرفت و از آن زمان تاکنون این موسسات سعی کردند با تمهمیداتی به کار خود ادامه بدهند.
وی ادامه داد: در دهه 80 و 90 توسط موسسه میراث مکتوب امکان پژوهش روی کتاب‌ها و مقالات فراهم شد و دانشجویان توانستند از این فضای امن برای تحقیق استفاده کنند نسل اولی که در موسسه میراث مکتوب وجود داشت اکنون در دانشگاه‌ها در حال تدریس است.
وی افزود: ناشران خصوصی زمانی که می‌خواهند کتابی را چاپ کنند باید بدانند که سرمایه آنها تأمین می‌شود یا خیر؟ ناشرانی که به‌راحتی اقدام به چاپ آثار می‌کنند کم است و در این شرایط موسسه میراث مکتوب توانسته بسیاری از پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های مرتبط با نسخه‌های خطی را به چاپ برسانند.
در ادامه سید سعید میرمحمد صادق، پژوهشگر تاریخ دورۀ صفویه نیز بیان کرد: حاصل ربع قرن تلاش مرکز پژوهشی میراث مکتوب چاپ ماهی یک عنوان کتاب بوده و هر یک ماه و نیم نیز یک نشست تخصصی برگزار شده است. علاوه بر این مجلاتی نیز توسط این مؤسسه منتشر می‌شود که همه نشان‌دهندۀ میزان فعالیت‌های این مؤسسه است .در این 25 سال میراث مکتوب کوشیده پلی بین نسلی بین مصححان قبل از ما و بعد از ما باشد، البته این مؤسسه ایرادهایی هم دارد؛ به طور مثال سایت میراث مکتوب تنها به اطلاع‌رسانی کتاب‌ها و پژوهش‌های درون‌سازمانی اکتفا می‌کند در حالی که می‌تواند برای مخاطبان تازه‌وارد زمینۀ آشنایی با مؤسسات و افراد دیگر فعال در این حوزه را فراهم کند.
این پژوهشگر نسخ خطی در بخش پایانی سخنانش درباره آینده موسسه میراث مکتوب سخن گفت و تاکید کرد: در خارج از کشور وقتی برندی ایجاد می‌شود حتی بعد از رفتن صاحبان آن همچنان آن برند پابرجا می‌ماند و امروز که مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب ادامه‌دهنده برنامه‌های بنیاد فرهنگ ایران است امیدواریم که فعالیت‌های آن ادامه یابد چرا که حاصل تلاش‌های این موسسه یک جریان است و می‌تواند زمینه دسترسی به کتاب‌های خطی را فراهم کند.