میراث مکتوب- محمد معین، بنا به مستندترین قول و نیز تأیید خودِ ایشان، در نهم اردیبهشت ۱۲۹۷ هجری خورشیدی در محله «زرجوب» در شهر رشت دیده به دنیا گشود. او نخستین فرزند شیخ ابوالقاسم طلعت، از روحانیان شهر رشت، بود. محمد، هنگامی که تنها سه سال داشت، مادر و پدرش را به‌فاصله پنج روز بر اثر حصبه و در زمان شیوع این بیماری از دست داد. پس از درگذشت والدین، پدربزرگ پدری‌اش، شیخ محمدتقی معین‌العلما، که از روحانیان به‌نامِ شهر بود، حضانت و تربیت وی را بر عهده گرفت. بعدها، معین همواره پیشرفت علمی و معنوی خود را مدیون پدربزرگش می‌دانست. پدربزرگ مادری‌اش، شیخ محمد سعید، نیز از علما و مدرّسان علوم قدیمه بود.
معین از همان دوران کودکی تیزهوشیِ خود را نشان داد. او در سال ۱۳۰۴هجری خورشیدی وارد دبستان شد و دورۀ شش‌ساله را در دبستان اسلامی رشت در دو سال به پایان رساند. دورۀ اول متوسطه را در «دبیرستان نمره ۱رشت» به پایان برد و دورۀ دوم متوسطه را در رشتۀ ادبی در دبیرستان دارالفنون تهران به سرانجام رساند. در اوایل تحصیل در دبیرستان، صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمه را پیش پدربزرگش و نیز نزد سید مهدی رشت‌آبادی فراگرفت. در ۱۳۱۰در دانشسرای عالی در رشتۀ ادبیات و فلسفۀ علوم تربیتی آغاز به تحصیل کرد و در ۱۳۱۳، با نگارش پایان‌نامه‌ای به زبان فرانسه دربارۀ «لوکُنت دو لیل»(Leconte de Lisle)، شاعر فرانسوی سدۀ نوزدهم میلادی، به دریافت مدرک کارشناسی در رشتۀ ادبیات و فلسفه نایل آمد.
معین، پس از گذراندن دورۀ شش‌ماهۀ «دانشکده افسریِ احتیاط»، شش ماه نخستِ سال ۱۳۱۴ را به خدمت افسری گذراند و در مهرماه همان سال در دبیرستان شاهپور اهواز به‌عنوان دبیر پذیرفته شد. پس از سه ماه، ریاست دانشسرای شبانه‌روزی اهواز به او تفویض شد و، درعین‌حال، عضویت تحقیق اوقاف و ریاست پیشاهنگی و تربیت‌بدنی استان ششمِ آن زمان را بر عهده گرفت. در همان دوران، از راه مکاتبه با آموزشگاه روان‌شناسی بروکسل، بلژیک، موفق به فراگیری روان‌شناسی عملی و دیگر شاخه‌های آن در آن هنگام ــ از جمله خط‌شناسی، قیافه‌شناسی، و مغزشناسی ــ شد.
در سال ۱۳۱۸ به تهران منتقل شد و ضمن تصدی معاونت و سپس کفالت ادارۀ دانشسراها در وزارت فرهنگِ وقت، در دورۀ دکتریِ رشتۀ ادبیات فارسی در دانشگاه تهران ثبت‌نام کرد. مدتی پس از آن، با حفظ سِمَت، به دبیریِ دانشکدۀ ادبیات منصوب شد. معین در هفدهم شهریور ۱۳۲۱ از پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «مَزدیَسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی» به راهنمایی استاد ابراهیم پورداوود (۱۲۶۴-۱۳۴۷) با درجۀ «بسیار خوب» دفاع کرد. معین نخستین دکتر در این رشته در ایران است.
دکتر محمد معین، پس از دریافت مدرک دکتری، دانشیار و سپس استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» در دانشکدۀ ادبیات شد. استاد معین در همان سال با دوشیزه مهین امیرجاهد ازدواج کرد. نتیجۀ این ازدواج ۴ فرزند است.
در ۱۳۲۴ با استاد علی‌اکبر دهخدا (۱۲۵۸-۱۳۳۴) آشنا شد و از آغاز سال ۱۳۲۵ رسماً همکار دهخدا شد. در دی‌ماه ۱۳۳۴ «سازمان لغتنامه» از منزل شخصیِ آن شادروان به مجلس شورای ملی منتقل شد و بر اساس وصیت‌نامۀ دهخدا، معین به ریاست امور علمی آن سازمان منصوب شد. در اسفند ۱۳۳۶ سازمان یادشده به دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران انتقال یافت و ریاست سازمان لغتنامه بر عهدۀ دکتر محمد معین گذاشته شد.
دکتر محمد معین در دو دهۀ ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ به کشورهای بسیاری سفر کرد و در آن کشورها به ارائۀ سخنرانی پرداخت.
استاد معین نه‌تنها بر متون کهن فارسی تسلط داشت، بلکه با چند زبان ایرانیِ باستان و میانۀ ایرانی و نیز با چند زبان اروپایی به‌خوبی آشنا بود.
مرگ استاد معین غم‌انگیز بود. او، در نهم آذر ۱۳۴۵، پس از بازگشت از سفری علمی از ترکیه، در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی، از فرط خستگی و کم‌خوابی، بر زمین افتاد. او دچار سکتۀ مغزی شده بود و به اغما رفت. این عارضه باعث بستری شدنِ استاد به مدت بیش از چهار سال و نیم شد. افسوس که معالجه‌های مکرر اثر نکرد و عاقبت در سیزدهم تیرماه ۱۳۵۰ در بیمارستان فیروزگر تهران درگذشت. آرامگاه استاد در شهر آستانۀ اشرفیه در استان گیلان قرار دارد .
استاد معین، در زمینه‌های کاریِ خود، از پژوهشگران بسیار برجسته و ممتاز بود. برخی آثار پرشمار وی، در نوع خود و به‌ویژه در زمانۀ خود، کم‌نظیر و حتی بعضاً بی‌بدیل‌اند. آثار استاد معین، از کتاب و مقاله، پرشمار است. از جملۀ کتاب‌های وی به این‌ها می‌توان اشاره کرد: روان‌شناسی تربیتی (ترجمه از عربی، ۱۳۱۶)، ستارۀ ناهید یا داستان خرداد و امرداد (به نثر و نظم، ۱۳۱۶)، حافظ شیرین‌سخن (جلد اول، ۱۳۱۹)، مَزدیَسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی (۱۳۲۶)، اسم مصدر [و] حاصل مصدر (۱۳۳۱)، چهارمقالۀ نظامی عروضی (۱۳۳۱)، برهان قاطع (تصحیح، در پنج مجلد، ۱۳۳۵)، بخشی از جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات (تصحیح، ۱۳۳۵)، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام (ترجمه از فرانسوی، ۱۳۳۶)، مفرد و جمع (۱۳۴۰)، فرهنگ فارسی (در شش مجلد، ۱۳۴۲-۱۳۵۰؛ چاپ کاملِ فرهنگ فارسی پس از درگذشت استاد به سامان رسید؛ اما بیشترِ بخش‌های این اثر از روی یادداشت‌های خودِ استاد تنظیم شد و به چاپ سپرده شد)، مجموعه‌مقالات (در دو مجلد، به کوشش دکتر مَهدخت مهین، دختر استاد، ۱۳۶۴ و ۱۳۶۷).
دکتر معین، در طول زندگی نسبتاً کوتاه خود، چندین نشان علمی دریافت کرد. این نکته هم گفتنی است که نیما یوشیج (۱۲۷۶-۱۳۳۸)، شاعر نامدار، در وصیت‌نامۀ خود، اختیار چاپ آثارش را به دکتر معین داد.
سید حمید حسنی
منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی