میراث مکتوب- با جست‌وجوی واژه «آذربایجان» در مجموعه آثار موجود در بانک اطلاعاتی کتابخانه و موزه ملی ملک، 89 نتیجه به دست آمد که آثاری در دسته‌های حکم، فرمان، نامه، سکه، کتاب و کتابچه و یادداشت و اوراق پراکنده، تمبر و تلگراف و بخش‌نامه، استشهادنامه و گزارش و گلیم و رخت خواب و تصویر را دربرمی‌گیرد.
با جست‌وجوی واژه تبریز نیز 1182 نتیجه به دست آمد که افزون بر آن دسته‌بندی بالا، دسته‌های دیگر همچون قالی و قالیچه، وقف‌نامه، مبایعه‌نامه، گونه‌های خوش‌نویسی، اجاره‌نامه، قرارداد، روزنامه، پرونده، آگهی، وکالت، اسناد، قبض، اقرارنامه، مصالحه، سوادنامه و عریضه را دربرمی‌گیرد.
این جست‌وجو می‌تواند با نام‌های اردبیل، زنجان و باکو و گنجه و دیگر مناطقی که امروزه ترک‌زبان‌اند گسترش یابد. از آنچه در بالا فهرست شد، شماری از آثار مکتوب و شماری دیگر آثار هنری یا بصری‌اند. از مکتوبات نیز شماری به آذربایجان مربوط‌اند (کتابت‌شده در آذربایجان یا درباره آذربایجان یا از سوی یک آذربایجانی) و شماری مستقیما به آذربایجان مرتبط نیستند.
این‌جا تنها 10 نسخه از میان بیش از 30 اثر خطی موجود از خاقانی و نظامی در کتابخانه و موزه ملی ملک مختصرا معرفی می‌شود.
خاقانی شروانی
در گذر تاریخ، مردمان ایرانی دو سوی ارس جز مهر میهن چیزی بر زبان نیاورده‌اند؛ چنانکه خاقانی شروانی، با دریغ و افسوس در ستایش خراسان- هنگامی که در ری از رفتن به شرق ایران منع می‌شود- می‌گوید:
چه سبب سوی خراسان شدنم نگذارند/ عندلیبم به گلستان شدنم نگذارند
همو برای دلجویی از مردم سپاهان (صفاهان/ اصفهان)- پس از آن که شاگردش مجیر بیلقانی یک رباعی در ذم سپاهان و اهل سپاهان سرود- قصیدهای شکوه‌مند در ستایش نصف جهان با این مطلع ساخت:
نکهت حور است یا صفای صفاهان/ جبهت جوز است یا لقای صفاهان
خاقانی همچنین از مهاجمان مرزهای شرقی به ایران به بدی یاد کرده، قطعه‌ای با این مطلع سرود:
مهترا بلبل انسی پس از این/ بجز از دست ادب دانه مخور
در میانه این سروده می‌فرماید:
آشنای دل بیگانه شدی/ آب و نان از در بیگانه مخور
و سخن شگفت را در بیت پایانی بر زبان می‌آورد که «با ادب نان خور و …». متن کامل این شعر را در دیوان خاقانی می‌توانید بخوانید.
در هنگام یورش غُزان (1) به خراسان و کشتار مردم نیشابور، پس از رسیدن خبر این کشتار به خاقانی، به ویژه قتل امام محمد یحیی خراسانی، در قصیدهای سوزناک چنین سرود:
آن مصر مملکت که تو دیدی خراب شد/ و آن نیل مکرمت که شنیدی سراب شد
در میانه قصیده چنین می‌فرماید:
آن کعبه وفا که خراسانش نام بود/ اکنون به پای پیل حوادث خراب شد
خاقانی در چند جای دیگر از مردم غُز به سبب این یورش شِکوه می‌کند، یکی آن‌جا که در رثای امام محمد یحیی در قصیدهای با ردیف «خاک» فرمود:
تا درد و محنت است در این تنگنای خاک/ محنت برای مردم و مردم برای خاک
و در پایان این قصیده با سخنی شگفت از غزان به بدی یاد می‌کند:
جوقی لئیم یک دو سه کژسیر و کوژسار/ چون پنج‌پای آبی و چون چارپای خاک
خاقانی در شعری پرحسرت، با شِکوه از روزگار و آشنایان، با این مطلع:
روزم فروشد از غم، هم غم‌خوری ندارم/ رازم برآمد از دل، هم دلبری ندارم
عمق ارادت‌اش به فرهنگ ایرانی، شاهنامه و رستم پهلوان را چنین بیان می‌دارد:
یاران چو کید قاطع، بر دفع کید ایشان/ جز پهلوان ایران یاری‌گری ندارم
نظامی گنجوی
نظامی گنجوی دیگر ستاره درخشان ارّان نیز در مقدمه «لیلی و مجنون» در سبب سرودن کتاب در دو بیت باشکوه که یک بیت‌اش را نقل می‌کنیم، چنین می‌فرماید:
…/ … سخن سزای ما نیست
آن کز نسب بلند زاید/ او را سخن بلند باید
یا در «هفت‌پیکر» می‌فرماید:
همه عالم تن است ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل
چون که ایران دل زمین باشد/ دل ز تن به بود یقین باشد
این سخنان نه از آن فردوسی است که دشمنان‌اش به ستیز با اقوام غیر پارسی‌زبان متهم کرده‌اند نه مکتوب در 100 سال اخیر! که سخنان نظامی و خاقانی است که امروز به نادرستی می‌کوشند ایرانی و پارسی‌زبان نامیده نشوند! دریغا!
این نوشتار، اشاره‌ای است به میراث ایرانی آذربایجان و ارّان، موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک، که امید است در آینده پژوهشی گسترده شود.
برخی آثار خاقانی در کتابخانه و موزه ملی ملک
1- دیوان خاقانی شیروانی (شروانی) به شماره ثبت 4910، خط نستعلیق قرن 11 ق، 340 ورق 19 سطری، جلد میشن تمام ضربی روغن مالیده، دارای یادداشت تملک فرهاد میرزا در جمادی الاخر 1205 ه.ق.
2- دیوان خاقانی شیروانی به شماره ثبت 5068، خط نستعلیق قرن 11 ق، 149 ورق 25 سطری، جلد میشن یشمی.
3- دیوان خاقانی شیروانی به شماره ثبت 5621، خط نستعلیق، قرن 11ق، جلد میشن قهوه‌ای خراب.
4- دیوان خاقانی شیروانی، به شماره ثبت 5051، خط نستعلیق، قرن 13 ق، 105 ورق 12 سطری، جلد میشن قهوه‌ای لایی.
5-از«تحفه العراقین» خاقانی شروانی چند نسخۀ خطی در کتابخانه و موزه ملی ملک موجود است. این سفرنامه حج دربرگیرنده ابیاتی دلپذیر و مستحکم در وصف سفر مکه است. این نسخ با شماره ثبت 5912، 4844، 5163، 4/5310 و 2/4762 موجود است که به معرفی یکی از این نسخه‌ها بسنده می‌شود:
5-1- تحفه العراقین خاقانی شروانی، به شماره ثبت 4844، به خط شکسته نستعلیق، قرن 13 ق (1264)، 112 ورق 15 سطری، جلد میشن قرمز.
برخی آثار نظامی در کتابخانه و موزه ملی ملک
شمار آثار نظامی گنجوی در کتابخانه و موزه ملی ملک بیش از 24 نسخه است که به گزیده‌ای از آن‌ها در ادامه اشاره‌ای می‌کنیم.
1- خمسه نظامی گنجوی، به شماره ثبت 46/5319، به خط نستعلیق خوش، قرن 10 ق، 345 ورق، جلد میشن قهوه‌ای ضربی.
2- خمسه نظامی، به شماره ثبت 6204، به خط نستعلیق محمد حسین بن غیاث الدین علی جامی، نوشته شده در سال 980 (قرن 10) ق، 261 ورق 23 سطری، جلد تیماج آلبالویی نو.
3- خمسه نظامی به شماره ثبت 5122، به خط نستعلیق، نوشته شده در سال 832 (قرن 9) ق، 380 ورق 19 سطری، جلد میشن مشکی ضربی.
4- خمسه نظامی، به شماره ثبت 5225، به خط نستعلیق ابن داود ابوالحسنی، قرن 10 ق، 265 ورق 25 سطری، جلد میشن قهوه‌ای.
5- مخزن الاسرار نظامی گنجوی، به شماره ثبت 1/5603 ، به خط نستعلیق، قرن 10 ق، جلد میشن سیاه تازه.
بسم الله الرحمن الرحیم
هست کلید در گنج حکیم
بیت نخست مخزن الاسرار
* این یادداشت یک مقدمۀ کوتاه است بر تحقیقی با نام «فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در آثار موجود از آذربایجان و ارّان**در کتابخانه و موزه ملی ملک».
** ارّان: احتمالا میان ارس تا دربند قفقازیعنی همان حدود تقریبی منطقه قفقاز، شامل شروان و گنجه و بادکوبه (باکو) و دربند و پیرامون آن نواحی که برابر است با جمهوری آذربایجان کنونی.
[1]– غزان: جمع غز، گروهی از ترکان.
علیرضا حیدری
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه و موزه ملی ملک