۱- نسخه آیا صوفیا، ش ۳۳۸۱ از کتاب کشف الغمه اربلی، نسخه ای بر اساس نسخه کتابت شده به وسیله محمد بن محمد بن حسن بن الطویل الحلی الصفار و با کتابت متأخرتر در تبریز به وسیله حسین بن محمد بن یحیی الزیدی الحسینی در ۵ جمادی الآخر سال ۸۹۲٫
۲- نسخه لاله لی، ش ۷۵ از کتاب الاسئله (القرآنیه) السدیده والأجوبه المفیده للامام المحقق عبدالوهاب بن محمد النیسابوری از سنه خمس و خمسین و؟ :شاید ۵۵۵ ق
۳- نسخه داماد ابراهیم، ش ۳۹۱ از کتاب الکلم الفارقیّه فی الحکم الحقیقیّه
یادداشت روی نسخه: من کتب علی بن محمد بن الحسن البیهقی أعانه الله علی طاعته
و نیز: قرأت هذه المجلّده من کلام الشیخ الامام العالم العابد الزاهد سحبان البیان سلطان العلماء والحکماء أبی عبدالله محمد بن عبدالملک الفارقی رضی الله عنه بمدینه السلام دام بها بهاء الاسلام فی جامع القصر الشریف أعز الله مجدها (؟) علیه بها وذلک فی سنه تسع وخمسین وخمس مائه هجریه حامدا لله ومصلیا علی نبیّه محمّد وآله ومسلّما
وکتب محمد بن أبی جعفر بن الحسن بن فادار بخطه فی تاریخه
صح ذلک وکتب محمد بن عبدالملک الفارقی ؟ وأجزت للمذکور ؟؟ عنی جمیع ما سمعه منی …؟
در برگ ۱۴۰ الف در آخر نسخه: بلغنا قراءه علیه رضی الله عنه فی رجب سنه تسع وخمس وخمس مائه هجریه بمدینه السلام فی جامع القصر الشریف.
درباره الفارقی (د. ۵۶۴ ق)؛ نک: ذیل ابن الدبیثی، مختصر ذهبی، ص ۳۹؛ تاریخ الاسلام ذهبی، ۳۹/۲۱۰٫
۴- نسخه مراد ملا، ش ۳۱۷ : کتاب نکت القرآن فی أنواع الأحکام المنبئه عن اختلاف الأنام
تألیف الشیخ الإمام أبی أحمد محمد بن علی الفقیه الکرجی المعروف بالقصّاب رحمه الله؛
تفسیری است از آیات که در آن از فوائد هر آیه در رد بر فرق مخالف بحث کرده و خاصه در رد بر معتزلیان و قدریه و جهمیه و مرجئه (برای نویسنده و دیگر آثار او، درگذشته در حدود سال ۳۶۰ق، نک: تذکره الحفاظ، ۳/۹۳۸ تا ۹۳۹؛ سیر ذهبی، ۱۵/ ۳۸۹؛ هدیه العارفین، ۲/۴۷).
کتابت نسخه در شعبان ۵۹۳ ق. کتاب مفیدی است خاصه که نویسنده اش دانشمندی از نیمه اول سده چهارم است.
۵- نسخه ای از التضرعات در ادعیه از ابن معمار صوفی شیعی، در جار الله افندی، ش ۹۹۴
۶- شهید علی پاشا، ش ۲۸۲۲: جزء فیه الکلام علی القائلین بأنّ التلاوه هی المتلوّ والقراءه هی المقروء تصنیف الفقیه ابو الحجاج السرقسطی رحمه الله. ردیه ای است اشعری در رد عقیده حنبلیان و اصحاب حدیث. نسخه پر از اجازات و سماعات است.
۷- مجموعه ای در شهید علی پاشا، ش ۲۷۶۳:
در برگ ۵۷ الف آن: جزء فیه امتحان السنی من البدعی وهی اثنان وسبعون مسئله بالدلائل الواضحه من الکتاب والسنه املاء الشیخ أبی الفرج عبد الواحد بن محمد الشیرازی رحمه الله علیه. تا برگ ۶۹ ب ادامه دارد. رساله جالبی است در تمایزات حنبلیان با دیگر فرق و مذاهب کلامی و مذهبی و برای نشان دادن تمایزات میان “اهل سنت ” و “جماعت” با “اهل بدعت”.
بعد از آن در ۷۰ الف: مسائل الامتحان لأبی الفرج عبد الواحد بن محمد الشیرازی بغیر الأدله فی أصول السنه. أملاه علیّ الشیخ الامام شیخ الاسلام علی بن أحمد بن یوسف القرشی قدس الله روحه ونور ضریحه. تا ۷۵ ب ادامه دارد.
نویسنده دو رساله عالم معروف حنبلی است.
در این مجموعه باز رساله دیگری هست که جلب توجه می کند؛ در برگ ۱۵۲ الف: هذه مناظره جعفر بن محمد (بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب) الصادق رضی الله عنه مع الرافضی
تصنیف الشیخ الإمام أبی القاسم عبد الرحمان بن محمد الأنصاری البخاری قدس الله روحه. رواها الفقیه أبو القاسم عبد الرحمان بن محمد بن محمد بن سعید الأنصاری البخاری قراءه علیه بمکه حرسها الله تعالی روایه الشیخ الإمام الأجل الأوحد العالم أقضی القضاه مجد الدین أبی الفتح مسعود بن الحسین بن سهل بن علی بن بندار الیزدی بحقّ روایته عن الشیخ أبی نصر عبد الرحمان بن القاسم بن أبی الفضل بحقّ روایته عن القاضی أبی الحسن سعد بن علی بن بندار رحمه الله عن المصنّف رضی الله عنه
در ۱۵۲ ب: رساله چنین آغاز می شود: بسم الله الرحمان الرحیم ربّ أعن. حدثنا الشیخ الفقیه أبو القاسم عبد الرحمان بن محمد بن محمد بن سعید الأنصاری البخاری قراءه علیه بمکه حرسها الله تعالی فی سنه خمس وثلاثین وأربع مائه قال أخبرنا أبو محمد عبد الله بن مسافر بسنجار قال نا أبو بکر خلف بن عمر بن خلف الهمذانی قال حدثنا أبو الحسن أحمد بن محمد بن اورمه (؟) قال حدثنا أبو الحسین بن علی الطنافسی قال حدثنا خلف بن محمد القطوانی قال حدثنی علی بن صالح قال جاء رجل من الرافضه إلی جعفر بن محمد الصادق کرم الله وجهه …
رساله در ۱۵۶ ب پایان می گیرد. از این دست رساله ها مکرر در کتابخانه ها هست؛ رساله هایی است در رد بر شیعیان و خاصه شیعیان امامی بر زبان امامان شیعی و از همه شایعتر امام صادق که سنیان لابد به قصد قربت می ساخته اند برای به کار گیری در مباحث جدلی و مذهبی.
مجموعه کتابت یوسف بن محمد بن یوسف الهکاری در رجب سال ۶۶۹ ق.
۸- کتاب المختار من مختصر تاریخ بغداد، اختیار أبی علی یحیی بن عیسی بن جزله الحکیم البغدادی رحمه الله. در رئیس الکتّاب، ش ۶۹۲٫ نویسنده دانشمند معروفی است اما کتاب مطلب تازه ندارد.
۹- کتاب المباحث والشکوک از شرف الدین المسعودی در حمیدیه، ش ۱۴۵۲٫
در آغاز آن در برگ ۱۰۹ ب می نویسد: ” یقول الشیخ الإمام الأجلّ الکبیر شرف المله والدین رکن الإسلام والمسلمین استاذ العلماء مقتدی الفریقین حجه الحقّ محمد بن مسعود المسعودی تغمده الله بغفرانه هذه شکوک وشبهه عرضت لی فی بعض المواضع من کتاب الإشارات وما أنا من حلها یائس فإن لله فی أیام دهرکم نفحات فحررتها تقییداً للأوابد وأضفت إلیها ما تقرر عندی وانتهی إلیه بحثی فی بعض المسائل وأسأل الله تعالی أن ینور البصیره بالهدایه إلی الحقّ وأن یجنبنا الباطل والضلال فلقد کان فی دعائه ….”
نویسنده دانشمند و فیلسوف معروفی است و این کتاب او را دوست و همکارم أیمن شحاده بر اساس چند نسخه در دست تصحیح و انتشار دارد (مقاله او در مجله تاریخ علم و فلسفه کمبریج درباره “از غزالی تا فخر رازی” دیده شود)؛ رساله ای است در شکوک و اعتراضاتی چند بر اشارات شیخ الرئیس و نیازمند بررسی و دقت در مباحث آن. در تهران هم عکس نسخه دیگر و کهنه ای از این کتاب که در شیراز هست را اخیرا به صورت چاپ عکسی منتشر کرده اند. فخر رازی رساله ای بسیار با اهمیت و ارزشمند در محاکمات و نقد و جواب آن دارد که خواجه در شرح الاشارات (۲/۷۱، ۳۰۳) از آن نام برده و از این یکی هم دو نسخه ای هر دو ناقص تاکنون شناسایی شده که یکی از آنها که کاملتر است و کهنه سال در کتابخانه مجلس نگهداری می شود. دوست دانشمند آقای رحیمی ریسه به تازگی به من ابراز داشتند که قصد انتشار این رساله ارزشمند فخر رازی را دارند. در مک گیل هم دانشجویی روی آن کار می کند (برای کتاب مسعودی، نیز نک: حدوث العالم غیلانی، ص ۱۱۱؛ برای رساله ای فارسی و فلسفی از او که تاکنون متشر نشده و نا شناخته مانده، نک: فهرست کتابخانه آیه الله گلپایگانی، ۳/۱۲۷ تا ۱۲۸؛ نیز نک: آنچه من در مقدمه مفصل تصحیح جدید کتاب حدوث العالم غیلانی درباره مسعودی و مناسباتش با فخر رازی نوشته ام).
در همین مجموعه رساله کوتاهی است به فارسی در مسائل احکام نجومی و گویا متخذ از یکی از کتابهای ابن فندق بیهقی و نه چیزی مستقل؛ با این عنوان: فوائد ذخائر الحکمه تصنیف الإمام أبی الحسن بن أبی القاسم البیهقی الملقب بفرید خراسان. احتمال اینکه رساله برگرفته از کتابی دیگر از بیهقی باشد را آقای رحیمی ریسه به حقیر تذکر دادند.
۱۰- نسخه کهنسال از الملل والنحل شهرستانی، در شهید علی پاشا، ش ۱۷۳۱
در پایان آن چنین آمده است: ” …. هذا ما وجدته من مقالات أهل العالم ونقلته علی ما وجدته فمن صادف فیه خللاً فی النقل وأصلحه أصلح الله حاله وسدّد أقواله وأفعاله. وقع الفراغ منه علی ید العبد الفقیر إلی رحمه الله تعالی محمد بن عبد البر الاسفند کلیمی (؟) الکریمی الجیلی فی الیوم التاسع من جمادی الأولی سنه ستّ وتسعین وخمس مائه بالمدرسه النظامیه عمرها الله تعالی وحسبنا الله ونعم الوکیل وصلوته علی سیدنا محمد النبیّ وآله الطاهرین وسلّم تسلیماً. رحم الله من نظر فیه ودعا لکاتبه بالمغفره ولوالدیه.
۱۱- قرا چلبی زاده، ش ۲۲۰: کتاب فیه شرح أسماء الله الحسنی تصنیف الإمام العالم الزاهد أبی محمد عبد السلام بن عبد الغالب وشیخه الشیخ الفاضل أبو یوسف الدهانی وشیخه الشیخ الفاضل أبو مدین شیخ مشایخ المغرب وشیخه الشیخ الفاضل أبو واغر والشیخ الفاضل أبو الحسن بن حرازم وشیخه الشیخ الفاضل أبو بکر بن العربی وشیخه الشیخ الفاضل أبو حامد الغزالی وشیخه الشیخ الفاضل أبو المعالی وشیخه أبو محمد عبد الله بن یوسف الجوینی وشیخه أبو طالب المکی وشیخه أبو القاسم الجنید وشیخه سری السقطی وشیخه معروف الکرخی وشیخه أبو سلیمان داود الطائی وشیخه حبیب العجمی وشیخه الحسن بن أبی الحسن البصری وشیخه أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب کرّم الله وجهه ورضی الله تعالی عنهم.
این سند ارزشمندی است در رابطه با نسب تصوف غزالی از یک سو و ابو مدین که به غزالی می رسد.
۱۲- نسخه ای از مشکل الحدیث ابن فورک با تاریخ دوشنبه ۸ رمضان ۶۹۰ ق در بایزید، ش ۱۰۸۵٫ این نسخه در چاپ جدید این کتاب که به وسیله دانیل ژیماره فراهم شده مورد استفاده قرار نگرفته است. او البته نسخه لایپزیک با تاریخ ۴۵۹ ق را مورد استفاده قرار داده است. با این حساب هنوز جای کار روی این کتاب ارزشمند ابن فورک هست.
۱۳- تفسیر القرآن ابن فورک، تنها جلد سوم آن. در فیض الله، ش ۵۰٫ از سوره مؤمنون آغاز می شود. نسخه کهنه و مشرقی است ( ونه از نسخه های اشعریان مغرب). با خطی متأخر به ابن فورک نسبت داده شده. این کتاب اخیرا به چاپ رسیده و باید دقت در آن کرد که آیا حقیقتا از ابن فورک است یا خیر. به هر حال در منابع کهن همواره مطالبی از تفسیر ابن فورک نقل شده است.
۱۴- سؤالات أهل الری عن الکلام فی القرآن العزیز از ابو بکر باقلانی که یک بار هم سالها پیش به چاپ رسیده است؛ نسخه لا له لی، ش ۳۶۸۱/۷، از برگ ۵۰ الف تا ۵۵ب، کتابت ۸۷۲ ق: “کتاب سؤالات أهل الری عن الکلام فی القرآن العزیز املاء القاضی الجلیل تقی الدین أبابکر بن الطیب تغمده الله تعالی برحمته وأسکنه فسیح جنته بمنه وکرمه وعفوه . در ۵۰ ب: بسم الله الرحمن الرحیم وبه ثقتی. سؤالات أهل الری عن الکلام فی القرآن العزیز املاء القاضی الجلیل أبی بکر بن الطیب أدام الله علوه … قال أدام الله علوه: وسألتم أحسن الله توفیکم ومنّ بمعرفتکم وارشادکم إلی صواب القول فیما اختلف فیه فقلتم خبرنا عن کلام الله عزوجلّ هل هو من صفات ذاته أم من صفات أفعاله وهل هو موجود بذاته أم بغیره وهل هو من جنس کلام المخلوقین وأصوات المحدثین أم مخالف له ولسائر أجناس الحوادث وهل هو مدرک بالأسماع ومسموع فی نفسه أم لا وهل هو فی نفسه حروف أم لا وهل یصحّ أن یتکلم به غیره تعالی کما أنه هو المتکلم به أم لا وهل هو نفس قرائتنا له حکایه أم لا وهل یجوز أن یقال إنا نلفظ بالقرآن أم لا؛ فالجواب …
بنابراین این رساله مهم و ارزشمند باقلانی در رابطه با موضوع مورد اختلاف میان اشعریان و اصحاب حدیث و معتزلیان است و از نخستین رساله های مستقل در این موضوع یعنی موضوع کلام نفسی. در این رساله و آن طور که در مقدمه آن دیده شد، به اصناف مختلف پرسشها در رابطه با ماهیت قرآن که هر کدام ناظر به اختلافات اشاعره با معتزلیان و یا اصحاب حدیث و دیگر مذاهب کلامی است پرداخته شده است. شایسته است این رساله از نو منتشر شود.
۱۵-در برخی تحقیقات و گویا آن طور که به خاطر دارم در کتاب سزگین از الأسئله والأجوبه از علی بن سعید الرستغفنی یاد شده که به دلیل اهمیت آن نسخه را مورد بررسی قرار دادم اما از او نیست و انتساب غلط است ؛ نسخه مراد ملا، ش ۱۸۲۹٫
۱۶- مجموعه ای در ایاصوفیا، ش ۲۴۲۰ مشتمل بر مختصری گویا از متن اشارات بوعلی و شرح آن و شاید از ابن اللبودی. به هر حال بعد از آن متن، خود اشارات آمده است به کتابت: “قد فرغ من تحریره أبو طاهر بن أبی نصر بن محمد بن محمود الویذکلی بمدینه السلم فی شهر ربیع الآخر سنه سبع وسبعین وستمائه بحمد الله وحسن توفیقه”.
۱۷- نسخه ای کهنه سال و ارزشمند از شرح الاشارات خواجه در کوپریلی، ش ۸۷۷
با تملک ا الف: “مما سعد بتملکه العبد الفقیر إلی الله تعالی محمود بن علی بن محمود الحمصی ثم الرازی أخرجه الله من ظلمات الطبیعه وأدخله فی أنوار العقول المطیعه ومتّعه بهذا الکتاب وأمثاله بالنبی محمد وآله حرره فی شهور سنه سبع عشره وسبعمائه هجریه مستوزعاً منه تعالی شکر نعمه والحمد لله وحده”
تعدادی نسخه با تملک محمود بن علی بن محمود الحمصی در اختیار است که آنها را تا آنجا که توانسته ام شناسایی کرده ام و انشاء الله در مقاله ای که درباره این خاندان نوشته ام این اطلاعات را هم منتشرخواهم کرد.
نقل قولهای متعدد از خط قطب شیرازی و دیگران در حاشیه دیده می شود.
در برگ ۲۰۷ الف در پایان کتاب حاشیه ای است که اشاره دارد به تاریخ تولد و مرگ خواجه و اینکه قبر او در کاظمیه است “مجاور سرداب تجاه خزانه الکتب الآن”.
در همین برگ دارد: “فرغ المصنف قدس سره من تصنیفه فی اواسط صفر سنه أربع وأربعین وستمائه حامداً ومصلیاً وداعیاً ومستغفراً هذا صوره ما وجد بخطه فی أواخر الکتاب”
در اینجا نقل می کند از نسخه شرح الاشارات به خط قطب الدین شیرازی که آن را با نسخه مؤلف مقابله کرده بوده که نویسنده در پایان گفته بوده: “فرغت من تسویده فی أواسط صفر سنه أربع وأربعین وستمائه حامداً ومصلیاً وداعیاً ومستغفراً”.
در برگ ۲۰۷ ب: صورت اجازه ای است برای قرائت کتاب برای عبد الله بن محمد بن (؟) البخاری و از قطب شیرازی با تاریخ اوائل ربیع الأول شهور سنه سبعمائه
در برگ آغازین همچنین اشاره دارد به مجموعه ای به خط قطب شیرازی که در آن شرح الاشارات هم بوده.
۱۸- نسخه شرح الاشارات موسوم به بشارات الاشارات؛ تألیف شده برای “الصاحب الأعظم عبدالرحمان” و در مقدمه اشاره می کند به خللهای شروح اشارات و نیز تذکر به اینکه در این شرح مخالفات با شریعت را متذکر می شود؛ نسخه شماره ۸۷۹ در کوپریلی. در ۱۶۵ برگ. در این نسخه نام مؤلف ذکر نشده است. از این کتاب نسخه های دیگری در ایران؛ دانشکده الاهیات و سپهسالار موجود است. بشارات تألیف شمس الدین سمرقندی است نویسنده کتاب معروف الصحائف در علم کلام و شرح آن المعارف. اشارات شروح متعدد تألیف شده در دوره زمانی میان فخر رازی تا اواخر سده هشتم دارد و من تعدادی از آنها را از نزدیک در کتابخانه های مختلف ترکیه و اروپا دیده ام که هنوز کاری درست درباره آنها انجام نشده است. دوست دانشمند آقای رضا پورجوادی در این زمینه کاری در دست تألیف دارد.
۱۹- ش ۸۸۰ کوپریلی: کتاب التنقیحات فی شرح التلویحات شهرزوری به خط نویسنده
۲۰- ش ۸۸۹ کوپریلی: المنصص فی شرح الملخص کاتبی قزوینی از ۶۷۱ ق به خط نویسنده کما ذکر. از کاتبی قزوینی نسخه هایی به خط خودش موجود است.
۲۱- ش ۸۹۸ کوپریلی: کتاب المحاکمات بین کلامی الفاضلین الامام الرازی ونصیر الدین طوسی تألیف بدر الدین تستری.
در مقدمه: “وبعد یقول مولانا المعظم الحبر الهمام المفخم استاذ العلماء المتبحرین شیخ الحکماء المتبصرین علامه العصر أعجوبه العصر کاشف علوم الأولین والآخرین بدر الحقّ والدین محمد بن أسعد بن محمد الیمانی ثم التستری”.
از او دو کتاب دیگری هم در فهرست کوپریلی یاد شده است. درباره او هیچ پژوهشی صورت نگرفته، در حالی که نسخه های آثار متعددش در کتابخانه های مختلف موجود است.
۲۲- نسخه ش ۳۷۱ کوپریلی، فاضل احمد پاشا
ضمن مجموعه ای در حدیث: الأحادیث الثمانیه الأسانید المنتقاه من سماعات الشیخ الجلیل مسند الوقت نجیب الدین أبی الفرج عبد المنعم بن علی بن نصر بن منصور الحرانی خرجها له السید الإمام عز الدین أبو القاسم أحمد بن محمد بن عبد الرحمن بن علی الحسینی رضی الله عنهما آمین
روایه الشیخ الإمام صدر الدین أبی الفتح محمد بن محمد بن ابراهیم المیدومی عنه
برگ ۱۰۵ تا ۲۰۲؛ فهرست ۱/ ۲۲۹
۲۳- نسخه های کفایه التفسیر که این تفسیر کهنسال متعدد نسخه دارد؛ از جمله جزء آخر / دوم آن در کوپریلی، فاضل احمد پاشا، ش ۱۴۶:
در برگ آخر آن آمده: آخر کتاب کفایه التفسیر من تصنیف الأستاذ الإمام الزاهد العالم المفسّر أبی عبد الرحمن اسماعیل بن أحمد الضریر النیسابوری رضی الله عنه … نسخه کتابت ۷۱۲ ق. جزء اول آن در همان کتابخانه ش ۱۴۵ . این نسخه کتابت ۷۴۸ ق است. در پایان اجازه ای نقل شده است به تاریخ ۵۶۸ ق. وجوه القرآن او در مشهد سالها پیش چاپ شد. از کفایه التفسیر او در آستان قدس نسخه کهنه موجود است. باید همتی کرد و این تفسیر کهن را به چاپ رساند.
۲۴- مجموعه زیدی کهنسال:
شهید علی پاشا ش ۱۵۸۰
الجزء الثانی من کتاب التناهی والتحدید فیه مسائل المحال مما ألفه الإمام المهدی لدین الله الحسین بن القسم رضی الله عنه
۷ الف کتاب التوکل مما ألفه الإمام المهدی لدین الله الحسین بن القسم رضی الله عنه
۳۲ الف تم الکتاب وهو الکتاب الثانی من کتب المعجز
یتلوه کتاب الطبائع
کتاب الطبائع من کلام المهدی لدین الله الحسین بن القسم صلوات الله علیه مما سأل عنه رزین بن أحمد الهمدانی
۳۹ب: تم الکتاب وهو الثالث من کتب المعجز و…
۴۰ یتلوه کتاب شواهد الصنع والأدله علی وحدانیه الله وربوبیته مما ألفه …
۵۸ب: تم الکتاب ..وهو الرابع من کتب المعجز …. یتلوه کتاب الرد علی الملحدین وغیرهم من فرق الضالین من کلام المهدی …
در آن رد بر امامیه هم دارد
۸۳ ب: تم الکتاب …
۸۴ الف: الجزء الأول من کتاب التوحید والتناهی والتحدید وحسبنا الله وکفا
نسخه پایان دارد اما تاریخ کتابت ندارد و کهنه است.
نسخه هایی که از این کتاب در یمن موجود است متأخرترند. این مجموعه در سالهای اخیر بدون استفاده از این نسخه کهنسال به چاپ رسیده است. نویسنده الحسین بن القاسم العیانی، المهدی لدین الله امام زیدی سده پنجم قمری است که او را پیشوای حسینیه می شناسیم.
۲۵- نسخه فاتح ش ۴۴۹۳ از برگ ۵۶ به بعد: مسند أبی حنیفه از ابو محمد عبد الله بن محمد بن یعقوب الحارثی نسخه کتابت فی آخر یوم من سنه أربع وستمائه بدمشق حماها الله تعالی
چندین نسخه کهنه و غیر کهنه دیگر در کتابخانه های ترکیه هست؛ نک: فهرست ۲/ ۶۵۲٫ از نویسنده این کتاب (د. ۳۴۰ ق) من در مجله کتاب ماه دین سالها پیش کتاب دیگرش را در مناقب ابو حنیفه و بر اساس نسخه کهنسال و منحصر به فرد تاشکند معرفی کرده ام. شگفتا که با وجود اهمیت بسیار این دو کتاب در رابطه با شناخت مسانید و یا احوال و مناقب ابو حنیفه هنوز به چاپ نرسیده اند؛ گرچه مطالب این دو کتاب عموماً در مسانید و یا مناقب ابو حنیفه بعدی نقل شده اند.
۲۶- مجموعه فی الحکمه والمنطق وغیره در آیاصوفیا، ش ۴۸۶۲
۲۷- بایزید ش ۱۰۸۵ شامل تأویل الآحادیث ابن فورک است نسخه ای با تاریخ رمضان ۶۹۰ ق.
بعد از آن کتاب الناسخ والمنسوخ فی الأحادیث صنفه الإمام الأجل الفاضل العلامه بدر الدین فخر الإسلام والمسلمین إمام المذهبین مفتی الفریقین منشی النظر سلطان الأفاضل ملک الکلام أعجوبه الزمان کاشف المعظلات أبو حامد أحمد بن محمد بن المظفر بن المختار الرازی أدام الله علوه وکبت أعدائه از برگ ۱۶۴ الف به بعد با همان خط. این دانشمندی است معروف با آثاری که بعضاً به چاپ هم رسیده
۲۸- نسخه شماره ۳۷۵ حکیم اوغلی علی پاشا
الجزء الثالث من عمده المسترشدین فی أصول الدین أملاه الفقیه الإمام الحبر الأوحد الألمعی الصدر تاج الکلام شیخ الاسلام جمال الأنام حسام الدین لسان المتکلمین أبو عبد الله حمید بن أحمد بن محمد المحلی حاط الله به رکانه (؟) الدین وحما بجمیل سعیه الاسلام والمسلمین والحمد لله ربّ العالمین وصلواته علی رسوله محمد المصطفی وآله الکرام الطاهرین
از باب الکلام فی النبوات آغاز می شود… تا باب الکلام فی التکفیر والتفسیق که البته پایان نگرفته. نسخه پایانش افتاده. مجموعه اجزاء کتاب محلی، دانشمند برجسته زیدی را با خانم زابینه اشمیتکه در دست چاپ به صورت فاکسیمیله داریم.
۲۹- نسخه محمود پاشا ش ۵۲: النصف الأول از الوسیط واحدی کتابت ۶۰۶ ق
۳۰- نسخه مراد ملا ش ۶۷۹ : الجزء الأول من کتاب التحقیق والبیان فی شرح البرهان تألیف الشیخ الإمام أبی الحسن علی بن اسماعیل الصنهاجی المالکی عرف بالابیاری
در پایان جزء اول از او به الصنهاجی التلکاتی (التلکانی) ؟ نام برده. کتابت نسخه در اول شهر شعبان ۶۱۴ ق است که در آن زمان نویسنده زنده بوده. شرحی است بر کتاب مهم البرهان در اصول فقه جوینی.
۳۱- نسخه در شهید علی پاشا ش ۱۷۲۴
کتاب فیه المسالک السدیده والمعانی الوحیده فی شرح کلام الأستاذ أبی اسحاق رحمه الله فی العقیده مما عنی بجمعه وتألیفه الفقیه الامام أبی عبد الله محمد بن جعفر بن یحیی بن هارون الصنهاجی رحمه الله علیه فی عام سته وثمانین وخمسمائه بعد الهجره فی شهر شعبان ببلد قطور من الغربیه بالدیار المصریه جعلها الله دار اسلام
نسخه کتابت تاریخ ۹ رمضان سه شنبه ۷۳۶ ق
شرحی است بر عقیده معروف ابو اسحاق اسفراینی در کلام اشعری. برای اسفراینی باید به تحقیقات و مقاله مفرده ریچارد فرانک مراجعه کرد.
۳۲- نسخه مکارم الأخلاق (چاپ توسط دانش پژوه)، در آیاصوفیا ش ۲۹۰۲
کتابت ۶۷۲ ق.
۳۳- فاضل احمد پاشا. کوپریلی، ۸۵۲: المخترع فی الرد علی أهل البدع مما عنی بجمعه وتألیفه العبد الفقیر إلی رحمه ربّه الکریم محمد بن عبد الله الجزری الشافعی … الفه برسم الخزائن السلطانیه الملکه المنصوریه الیوسفیه
وکتب هذه النسخه برسم الخزائن السلطانیه الملکیه العالمیه العاملیه المظفریه الشمسیه الیوسفیه …
هذا المصنف بخط مؤلفه …
در یک مقدمه ۳ بابی و نیز در ۳ فصل بعد از آن
فصل اول در رد خلق قرآن. فصل دوم در رد بر منکرین رؤیت و سوم در اثبات خلافت ابوبکر و خلفای راشدین و یزید و معاویه
۱۱الف نقل از الجامع الجلی ابو اسحاق المروزی درباره فرق
۱۱۴ الف وافق الفراغ من تعلیقها یوم الاثنین الرابع من شهر جمادی الأول من شهور سنه تسع وأربعین وستمائه.
در آن از غزالی زیاد بهره گرفته. کتابی است ارزشمند و شایسته بررسی.
۳۴- مجرد مقالات ابن فورک . فاتح ش ۲۸۹۴ و نیز عاطف افندی ش ۱۳۷۲
۳۵- نسخه کوپریلی، فاضل احمد پاشا، ۱۰۸۰ برگ ۱۳۵ به بعد
مختصر المنتخب فی شرح لامیه العرب للإمام یحیی بن أبی طی حمید بن ظافر بن علی الحلبی الغسّانی تا ۱۵۵٫ اصل آن در اسکوریال موجود است و آقای جلالی آن را به صورت فاکسیمیله چند سال پیش به چاپ رسانده است. با وجود این نسخه می توان تصحیحی انتقادی از کتاب به دست داد.
۳۶- نسخه فاضل احمد پاشا در کوپریلی، ش ۱۳۵
تفسیر تألیف شده در ۶۴۹ ق از التلخیص فی تفسیر القرآن العزیز از موفق الدین أبی العباس أحمد بن یوسف بن الحسن بن رافع بن سودان الکواشی
روایه الشیخ السعید صدر الدین أبی المجامع ابراهیم بن محمد الحموینی عن المؤلف. راوی همان نویسنده کتاب فرائد السمطین است. از این تفسیر نسخه های زیادی در ترکیه هست و همچنین نسخه ای در کتابخانه مجلس در تهران.
۳۷- الاسرار الخفیه علامه در کوپریلی، فاضل احمد پاشا، ش ۸۶۲ . در آغاز آن بر روی برگ آغازین آمده که المستخرج من الشفاء
کتابت ۷۳۷ است و نه آنچه در کتابشناسی مرحوم فارس حسون آمده.
۳۸-همان کتابخانه، فاضل احمد پاشا،ش ۸۸۹ المنصص فی شرح الملخص کاتبی قزوینی از ۶۷۱ ق به خط نویسنده ؛ کما ذکر
۳۹- محمد عاصم بیگ در کوپریلی، ش ۲۳۸
شرح خطبه الشیخ الرئیس ابن سینا لمحمد بن عبد الواحد التبریزی رحمه الله علیه
۱ب: هذا وإن عبد الله الفقیر إلی رحمه الله وغفرانه محمد بن عبد الواحد التبریزی یقول قد رأی بعض الأفاضل من أحبّائی والأکابر من خلّص أصدقائه وهو الإمام الأجل صفی الدین محمد بن الشیخ الإمام السعید أوحد الدین علی بن أحمد البلخی یدیم الله فضله أن أفسر الخطبه الالهیه للشیخ الرئیس أبی علی بن سینا رحمه الله … بما استفدته من شیخی ومولایی أستاذ الدنیا أفضل الوری حجه الحقّ الداعی إلی الله محمد بن عمر الرازی رضی الله عنه ..
نسخه بسیار کهنه شاید خط مؤلف
این دانشمند، شاگرد شناخته شده فخر رازی است و از او آثار دیگری در کلام و فلسفه در اختیار است. درباره او مطالعه مستقلی شایسته است (نیز نک: مقاله مشترک من و زابینه اشمیتکه درباره مکتب کلامی/ فلسفی تبریز).
۴۰- سلیمانیه ش ۷۹۴
کتاب نهایه الأقدام فی علم الکلام (با کمی خط خوردگی و اصلاح در نام کتاب)
ألفه الإمام المحقق أبو عبدالله محمد بن عبد الکریم الشهرستانی
در آغاز: بسم الله الرحمن الرحیم وبه القوه
قال الشیخ الإمام الأوحد ناصر الدین معین الحقّ أبو عبد الله بن عبد الکریم الشهرستانی رحمه الله
۲۴۰ الف
تم الکتاب بحمد الله وحسن توفیقه وفرغ من تحریره کاتبه العبد الضعیف الراجی رحمه ربّه وغفرانه لتسع خلون من ذی الحجه سنه تسع وسبعین وخمس مائه رحم الله من دعا له ولوالدیه بالمغفره والرضوان والحمد لله أولاً وآخراً والصلوه علی نبیه محمد خیر خلقه وآله الطاهرین أجمعین
قوبل وصحح والسلام
این کتاب ارزشمند شهرستانی چند نسخه کهنه دارد و از جمله در کتابخانه مجلس.
۴۱- رساله فی بیان الفرق الضاله
قال أبو الفرج عبد الله بن محمد الشیرازی رحمه الله علیه: أهل البدع والضلال فی الأصل ستّ فرق … ۲۴۲ ب تا ۲۴۶ ب. در مجموعه سلیمانیه ش ۱۰۳۳ نسخه متأخر. باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
۴۲- نسخه لاله لی ش ۲۴۲۵
مجموعه دو کتاب از صابونی حنفی؛ دانشمند برجسته حنفی ماتریدی
المنتقی للشیخ الإمام الأجل نور المله والدین صدر الإسلام والمسلمین أبی المحامد أحمد بن محمود بن أبی بکر الصابونی رحمه الله علیه قد انتخبه من کشف الغوامض فی أحوال الأنبیاء المشهور بعصمه الأنبیاء للشیخ الإمام الأجل أبی الحسن محمد بن یحیی البشاغری …
در مقدمه می نویسد که الشیخ الإمام أبو الحسین (کذا) محمد بن یحیی البشاغری می گوید غیر از این کتاب کتاب خاصی در این موضوع، یعنی عصمت انبیاء نوشته نشده. این کتاب تا برگ ۱۷ ب ادامه دارد و ناقص است و بعد، نسخه ناقص الاول کتاب الکفایه در علم کلام ماتریدی تألیف صابونی دیده می شود که به خوبی شناخته است.
۴۳- نسخه ای از المحاکمات بین شرّاح الاشارات
تصنیف الإمام العالم الفاضل رئیس الحکماء والمتکلمین بدر المله والدین محمد بن الأسعد التستری تغمده الله برحمته؛ در لاله لی ش ۲۵۵۱
تا آنجا که می دانم تاکنون هیچ یک از آثار بدر الدین تستری (د. ۷۳۲ ق)در حکمت و منطق و اصول فقه منتشر نشده است. برخی از آنها را به تدریج در این سلسله یادداشتها معرفی می کنیم.
۴۴- نسخه کهنسال مجالس خطیب اسکافی که در سالهای اخیر نیز منتشر شده و مجالسی است ادبی و تفسیری و بسیار ارزشمند و از نمونه های کهن این نوع مجالس حتی پیش از مجالس شریف مرتضی؛ در کوپریلی، ش ۲۰۹٫
کتاب المجالس مما أملاها أبو عبد الله محمد بن عبد الله الخطیب رحمه الله تعالی
۱ ب: المجالس (کذا) الأول من أمالی الشیخ أبی عبد الله محمد بن عبد الله الخطیب أطال الله بقاه یوم الثلثاء الأول من المحرم سنه سبع وثمانین وثلثمائه
۲۰ الف یتلوه فی الجزء الثانی بیت معنی وصلی الله علی خیرته من خلقه محمد النبی وآله الطاهرین وسلم تسلیماً
الجزء الثانی من مجالس أبی عبد الله محمد بن عبد الله الخطیب رحمه الله
در برگ ۲۰ ب شروع می شود
۳۳ ب پایان جزء دوم و آغاز جزء سوم
۴۲ الف مجلس ۱۳ فی یوم الثلثاء الواقع فی شهر ربیع الأول سنه سبع وثمانین
۶۸ب آخر الجزء الرابع والحمد لله ربّ العالمین وصلواته علی سیدنا محمد النبی وآله یتلوه فی الجزء الخامس المجلس العشرون …
۸۲ الف آخر الجزء الخامس والحمد لله وصلواته علی سیدنا محمد وآله
یتلوه فی الجزء السادس المجلس الثانی والعشرون وحسبنا الله وحده
۸۶ الف گواهی مقابله
۱۲۴ الف آخر کتاب المجالس
۱۲۴ب گواهی تولد الخلیل بن الحسین در ۵۷۵ ق
۴۵- نسخه فیض الله افندی، ش ۲۱۸۲ ؛ مجموعه ای است مشتمل بر چند کتاب:
نخست الاسرار الخفیه علامه حلی. تا ۱۰۳ الف. تمّ کتابته فی محرم سنه أربع وأربعین وسبعمائه حامداً ومصلیاً ومستغفراً.
این اثر علامه که در واقع تلخیصی است از شفای بوعلی نزد سنیان هم تداول داشته کما اینکه نسخه حاضر نسان می دهد.
بعد از آن: کتابی از صاعد بن السعید المرحوم محمد بن مصدق السغدی موسوم به الرساله العلائیه الوجیهیه فی الآثار العلویه. این شخص جمال المله والدین صاعد بن محمد بن مصدق السغدی الکاشغری معروف به جمال الدین ترکستانی است که یک الرساله العلائیه هم در علم حساب دارد موجود در موزه بریتانیا. او در ۷۱۲ ق زنده بوده است. درباره او باید پژوهش مستقلی انجام داد.
سپس از برگ ۱۲۵ ب تا ۱۶۰ الف کتاب الغنیه فی الأصول در اصول فقه حنفی: الغنیه من تصنیف الإمام الأجل فخر الأئمه أبی صالح منصور بن أبی جعفر السجستانی رحمه الله. این کتاب اصولی کهنسال به چاپ رسیده است.
۴۶- سلیمانیه ش ۳۷۰
شرح معالم الأصول فخر رازی از قطب الدین المصری، شاگرد مهم و معروف فخر رازی؛ با این عنوان: کتاب شرح معالم أصول الفقه للإمام الربانی والفرد الصمدانی الإمام علی الاطلاق فخر الدین الرازی أنار الله مضجعه آمین. در اینجا کتاب به نویسنده ای خاص نسبت داده نشده اما در برگ بعدی چنین درج شده: شرح معالم الأصول الرازی لمولانا قطب الدین المصری رحمه الله تلمیذ الإمام فخر الرازی
با این همه در برگ آغاز کتاب، در خطبه شخص دیگری به جز قطب الدین مصری به عنوان نویسنده (؟) نام برده می شود:
… قال سیدنا ومولانا الشریف ؟ الأجل الامام العالم الفاضل الصدر الکامل فرید دهره ووحید عصره السید الحسیب النسیب شمس الدین مفتی المسلمین رئیس الأصحاب سیف النظر حجه المتکلمین کهف الفقراء والمساکین نسیب أمیر المؤمنین أبو عبد الله محمد بن الحسین الحسینی تغمده برحمته ورضی عنه. قال الإمام فخر الدین: النوع الثانی من علوم هذا الکتاب فی أصول الفقه وفیه أبواب…
باید در مورد این نسخه و اصالت نسبت آن به قطب الدین مصری کار شود.
۴۷- راغب پاشا ش ۷۹۲ شرح المحصل فخر رازی از قطب مصری که اثر بسیار ارزشمندی است و شرحی است بر یک اثر مهم فخر رازی که خود استاد قطب الدین المصری بوده است. برای بررسی تحولات کلامی و فلسفی ما بین فخر رازی تا عصر خواجه طوسی انتشار همه این دست آثار و تألیفات شاگردان مختلف فخر رازی که بخش قابل توجهی از آنها هم در کتابخانه های ترکیه یافت می شود بسیار ضروری است.
در برگ پایانی ۲۲۲: وقع الفراغ من تحریره یوم الجمعه غره شهر ربیع الآخر سنه خمس وعشرین وستمائه فی المدرسه الصلاحیه بمدینه دمشق حرسها الله تعالی عن کل سوء علی ید العبد الفقیر إلی رحمه الله القدیر علی بن عمر بن علی القزوینی رزقه الله تعالی العافیه (؟)
در برگ آغازین: صاحبه وکاتبه العبد الفقیر إلی رحمه ربّه القدیر علی بن عمر القزوینی
در برگ آغازین شرح حالی از قطب مصری به نقل از حسن المحاضره سیوطی نقل کرده است.
بدین ترتیب نسخه به خط نجم الدین الکاتبی القزوینی است.
نیز گواهی انتقال نسخه از کاتب به شخصی دیگر در همین برگ دیده می شود.
۴۸- نور عثمانیه، ش ۲۶۸۹ نسخه شرح الإشارات نخجوانی
نسخه ای است از شرح اشارات اکمل الدین نخجوانی که متأسفانه هنوز منتشر نشده است.
برگ آخر: ۱۷۵ الف: وفرغ من تسطیره بعون الله وحسن تیسیره العبد المذنب الراجی محمد بن محمد بن محمود الرازی ؟ غفر الله له ولوالدیه ولجمیع المسلمین ضحوه یوم السبت التاسع عشر من شهر الله الأصم رجب المبارک سنه إثنی وسبعمائه حامداً ومصلیاً علی نبیه المختار وأولیائه الأخیار والسلام.
بر روی نسخه آمده: شرح الاشارات لأکمل الدین
در آغاز مقدمه گفته: وبعد فهذه فوائد ونکت غریبه وأسرار دقیقه وتفاسیر عمیقه تجری مجری الحواشی والتعلیقات علی کتاب الإشارات للشیخ الرئیس قدس الله سره کتبها الراجی إلی رحمه ربه مؤید أکمل الدین الطبیب النخجوانی
از دیگر سو نسخه همین کتاب این بار با ادعای اینکه به خط نویسنده است در کوپریلی، ۸۷۵ فاضل احمد پاشا موجود است. در برگ آخر آن چنین آمده: وقع الفراغ منه علی ید المؤلف مؤید بن أبی بکر بن ابراهیم الطبیب النخجوانی آخر جمادی الآخر سنه أحد وسبعمائه …
این شرح غیر از شرح نجم الدین نخجوانی است که ابن کمونه از آن التقاطاتی برگزیده و نسخه آن در غرویه نجف موجود بوده است. در آن نخجوانی بر ابن سینا اعتراضاتی دارد و باید مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. از خود متن اصلی هم نسخه داریم.
۴۹- شرح قواعد العقائد در کتابخانه اسعد افندی ش ۱۲۳۸
عنوان نسخه: الرساله العزیه فی شرح المقاله النصیریه
و با خط بزرگتر در برگ آغازین چنین آمده: شرح قواعد العقائد للإمام العلامه رکن الدین العلوی أدام الله فضله (؟)
صار من کتب العبد الفقیر التائب (؟) ؟ محمود بن علی بن محمود الحمصی الرازی عفا الله عنه بنهار یوم الاثنین الغر (؟) من شهر رجب (؟) أربع وثلثین وسبعمائه وهو یوم خروجه من ؟؟ إقامته سلطانیه العامره والحمد لله علی نعمائه
در خطبه کتاب نویسنده کتاب را چنین اهداء کرده است: “…فرأیت أن أشرحه للجماعه المحصلین علی وجه تعظم الفائده به وأرسمه بإسم المولی العالم العالم العادل عبد العزیز بن جعفر …
کتابت اواخر رمضان ۶۸۲ ق. کاتب: علی بن الحسین
در حاشیه: قوبلت هذا النسخه بنسخه تغلب علیها الصحه حسب الإمکان والطاقه والحمد لله وحده
در حاشیه آن: هذا خط والدی الشیخ مظفر الدین أحمد بن الساعاتی وکتب ولده محمد.
درباره این کتاب و نویسنده آن پیشتر، از نویسنده این سطور مقاله ای منتشر شده که همینک در کتاب بررسیهای تاریخی دیده می شود. کما اینکه می بینیم این نسخه در تملک یکی از افراد خاندان حمصی رازی بوده که خاندان او را در مقاله ای دیگر معرفی کرده و مجموعه نسخه های به دست آمده از آنان را در آن مقاله معرفی کرده ایم. این مقاله را در آینده نزدیک منتشر خواهم کرد (برای این خاندان، نیز نک: مقدمه زابینه اشمیتکه بر شرح قواعد العقائد؛ چاپ نسخه برگردان مؤسسه پژوهشی حکمت با همکاری دانشگاه آزاد برلین).
۵۰- نسخه داماد ابراهیم، ش ۱۴۷ : لوامع البرهان وقواطع البیان فی معانی القرآن
در حاشیه آن آمده که تفسیر از “ابو الفضائل محمد بن حسین المعین بفتح اللام” است. از این تفسیر که از اوائل سده ششم قمری است نسخه های دیگری هم موجود است.
در همان برگ اول، گواهی تملکی آمده باز حمصی رازی: “صار لمحمود بن علی بن محمود الحمصی الرازی” گواهی تملکی “بالمبایعه الشرعیه فی تاسع عشر ربیع الآخر سنه اثنتین واربعین وسبعمائه والحمد لله ربّ العالمین والصلوه علی محمد وآله وصحبه الأکرمین”
و نیز گواهی های تملک دیگر از جمله از محمود بن عبد الله بن محمود الکاتی در ۸۰۸ ق
تحریر نسخه: وقع الفراغ من تحریر کتاب اللوامع هذا صبیحه یوم الجمعه غرّه جمادی الأولی من شهور سنه تسع وعشرین وسبعمائه هجریه العبد یحیی بن محمد بن یحیی الحسنی تجاوز الله عنه بقراباغ ارّان …
۵۱-عاطف افندی، ش ۲۴۲۱
مختصر نهایه الأمل فی علم الجدل لمحمد بن الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار
کتاب ارزشمندی است در دانش جدل فقهی و اصولی از ابن المعمار بغدادی که تاکنون به چاپ نرسیده است
۱ب: قال الشیخ الامام الأوحد کمال الدین جمال الاسلام أبو عبد الله محمد بن أبی المکارم بن الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار البغداذی أیّده (بالای آن با خط دیگر: رحمه الله)وأطال بقاه ونفع به
در ۱۵۶ ب: نسخ هذه النسخه من نسخه المصنف وهو کمال الدین بن المعمار أدام الله حراسته وبلغه آماله فی شهر رمضان سنه خمس وست مائه یاقوت بن عبد الله غلام علی بن محمد بن حامد الصنعانی الهمدانی
والحمد لله ربّ العالمین وصلی الله علی سیدنا محمد نبیه وعترته الطاهرین وحسبنا الله ونعم الوکیل ونعم المولی ونعم النصیر
در ۱۵۷ الف، رساله کوتاه دیگری از همین نویسنده آمده:
بسم الله الرحمن الرحیم قال الشیخ الامام الفاضل العالم کمال الدین أبو عبد الله محمد بن مکارم بن المعمار … این رساله در فرق بین حقیقت و مجاز است.
در ۱۵۹ الف، ترقیمه رساله آمده بدین شرح: نسخ من خط المصنف المذکور وفی التاریخ أیضاً والحمد لله ربّ العالمین وصلی الله علی سیدنا محمد نبیه وعترته الطاهرین
در ۱۵۹ ب اجازه ای آمده از ابن المعمار برای کاتب نسخه بدین قرار:
“حسبی الله وحده
قرأ علیّ الشیخ الأجل العالم افتخار الدین أبو عبد الله یاقوت المضاف إلی مولاه السید الأوحد الصدر الکبیر عفیف الدین أبی الحسن علی الیمنی النبذه المقدم ذکره فی الحقیقه والمجاز قراءه تصحیح فی مستهل شوال سنه ست وستمائه وکتب محمد بن المعمار البغدا[ذی]”
این یاقوت و مولایش علی بن محمد بن حامد الصنعانی الهمدانی با ابن بطریق حلّی نویسنده کتاب عمده نیز ارتباط داشته و از او کتابش را روایت می کرده اند؛ به شرحی که در مقاله مشترک من و زابینه اشمیتکه درباره ابن بطریق آمده و در آینده نزدیک در ژورنال نسخه های خطی اسلامی (چاپ بریل) منتشر خواهد شد.
۵۲- جلد دوم نهایه الوصول الی علم الاصول صفی الدین هندی، در جارالله افندی ش ۵۶۶
کتاب در رمضان ۷۰۴ پایان گرفته. ترقیمه کاتب: وکتب یوم الثلثاء أول جمادی الاول سنه تسع وسبعمائه فی ید أضعف عباد الله تعالی حسن بن محمد بن الحسن الاسترابادی حامداً ومصلیاً لله تعالی
این کتاب که از متکلم و اصولی معروف اشعری مسلک سده هفتم قمری است به چاپ رسیده است.
۵۳- ش ۵۶۶ مکرر همان کتابخانه
کتابی در اصول الفقه از علاء الدین ابو جعفر محمد بن عبد الحمید السمرقندی (د. ۵۵۲ ق)، از دانشمندان و متکلمان و اصولیان برجسته حنفی مذهب.
آغاز: فانی کنت جمعت طریقه الخلاف …
همان بذل النظر مؤلف است که به چاپ رسیده و در آن از شیوه و الفاظ ابو الحسین بصری و کتاب المعتمد او بسیار بهره برده است.
در برگ اول نسخه بالای صفحه نقلی از ملاحمی هم دیده می شود که بسیار قابل توجه است.
ترقیمه کاتب: “کاتبه وصاحبه أبو یوسف یعقوب بن الحسین (؟) بن علی الرازی” که به احتمال زیاد خود اهل علم و دانش بوده چرا که برای خودش کتاب را کتابت کرده بوده است.
۵۴- کتاب فی الأجوبه عن اشکالات الإمام الرازی فی القانون فی الطبّ
بر روی برگ اول این عنوان با خط متأخر آمده اما زیر آن با خط کهنه ای نوشته شده: حلّ شکوک القانون تألیف مولانا ملک…؟ متأسفانه عبارت پاک شده است
در آغاز: قال العبد الضعیف الراجی عفو الله وغفرانه یوم المیعاد أحمد بن أبی بکر بن محمد النخجوانی وفقه الله لمرضاته …. ولما کان شرح کتاب القانون من مؤلفات المولی الإمام الحبر الهمام أفضل المتأخرین قدوه المحققین / ۲ الف فخر الدین الرازی طیب الله ثراه وجعل الجنّه مثواه متضمّناً للقواعد الکثیره والمباحث الشریفه الخطیره مشتملاً علی الإشکالات الغریبه والمؤاخذات العجیبه وأهل الزمان یکثرون ذلک الشکوک المورده فیه لدی الفضلاء ویمتحنون بها مراتب الأذکیاء دعانی ذلک إلی التروی فی کیفیه ایرادها والتصدّی لعجم أعوادها وفقنی الله لحلّ معظمها وکشف مبهمها ….
کتاب اهداء شده به “اسکندر الزمان سیف الله المسلول علاء الدنیا والدین غیاث الإسلام والمسلمین أبو الفتح کیقباذ بن کیخسرو بن قلج أرسلان ناصر أمیر المؤمنین ….
در ۱۱۴ الف نسخه کتاب پایان گرفته اما اشاره ای به کاتب نیست. آیا نسخه به خط مؤلف است؟
به هر حال کتاب تألیف نجم الدین نخجوانی است همان شارح و منتقد اشارات بو علی که پیشتر معرفی کرده ایم.
۵۵- آیا صوفیا ش ۴۸۶۲: مجموعه فی الحکمه والمنطق وغیره. شامل بسیاری از رسالات خواجه و کاتبی و قطب الدین شیرازی و ابهری و نیز از ابن کمونه. در آن، تلخیص شرح اشارات نجم الدین نخجوانی آمده؛ همانی که نسخه آن در غرویه هم هست و تألیف ابن کمونه است. در نسخه حاضر اشارتی به نام ابن کمونه نیست. در برگ ۱۵۹ ب: هذه فوائد مجتمعه وفوائد ملتقطه من شرح الإشارات للحکیم الکامل والفیلسوف الفاضل نجم المله والدین النخجوانی برّد الله مضجعه. تاریخ کتابت ۷۲۶ ق(برگ ۱۸۲ الف).
۵۶- نسخه فاضل احمد ش ۸۷۵ : در برگ آغازین در بالای برگ به خط کهنه نوشته شده: شرح الاشارات بخطه. در برگ بعد به خط متأخرتر دارد: شرح من طبیعیات اشارات للمؤید النخجوانی فی الحکمه الفلسفیه. در آغاز در برگ ا ب: نام نویسنده مؤید بن أبی بکر بن ابراهیم الطبیب النخجوانی است. در ۲۳۲ الف: وهو آخر الشرح وقع الفراغ منه علی ید المؤلف مؤید بن أبی بکر بن ابراهیم الطبیب النخجوانی آخر جمادی الآخر سنه أحد وسبعمائه.
این شرح از اکمل الدین نخجوانی است و ظاهراً نسخه به خط مؤلف است. در نسخه نورعثمانیه از همین کتاب، در خطبه نام نویسنده چنین آمده: مؤید أکمل الدین الطبیب النخجوانی؛ ولی گویا أکمل الدین بعداً اضافه شده.
نسخه ای هم از این کتاب در احمد ثالث هست؛ به شماره ۳۲۶۴، در ۳۳۳ برگ. نیز نسخه ای دیگر در همانجا، به شماره ۳۲۵۹، در ۱۶۹ برگ؛ کتابت ۶۴۴ ق در برخی فهارس به عنوان نسخه ای دیگر از این کتاب معرفی شده اما این دومی محتملاً از آن نخجوانی دیگر است؛ یعنی نجم الدین نخجوانی که منتقد اشارات و شارح و معترض بدان بوده است و پیشتر آن را معرفی کردیم. همکارم رضا پورجوادی همینک کاری ارزشمند در رابطه با شروح اشارات در دست دارد.
۵۷- فاتح ش ۳۱۹۳: شرح اشاراتی مجهول المؤلف که بر روی آن نوشته: شرح الاشارات للإمام اما از فخر رازی نیست. آغاز آن: ربّ اعن علی الإتمام…
و در پایان آن: ۲۱۵ الف: وهذا آخر ما أملیناه ههنا من شرح هذا الکتاب بحمد الله وحسن توفیقه تمّ هذا الکتاب علی ید// العبد الضعیف خضر بن یوسف فی أوائل شهر الله المبارک رمضان سنه خمس وسبعمائه والله أعلم بالصواب وإلیه المرجع والمآب.
باید این نسخه مورد مطالعه دقیق قرار گیرد؛ اما به نظر می آید که از شروح اولیه اشارات است و به نظرم شاید شرح اشارات ابن فندق بیهقی باشد که مفقود فرض می شد.
۵۸- فاضل احمد پاشا، ش ۱۶۰۴ : مجموعه ای کهن و در آن میان شامل گفتاری از بهمنیار درباره عقول و نفوس و نیز ثمره الحکمه ابن هیثم. کهنه سال
۵۹- فاتح ش ۵۲۹۷٫ مجموعه حکمی و ادبی به خط حسن بن ابراهیم سلماسی؛ دانشمند شناخته شده. از آن میان ترجمه رساله ذهبیه امام رضا (ع) از خود سلماسی
۶۰- جار الله ش ۹۹۹: نسخه کتاب الدلاله علی فوائد کتاب الرساله؛ شرحی کهنسال بر رساله قشیری
بر برگ آغازین: الأول من کتاب الدلاله علی فوائد کتاب الرساله املاء الشیخ الفقیه الإمام العالم العارف (؟) ؟ید الدین أبی محمد عبد المعطی بن محمود بن عبد المعطی ؟ الاسکندری
۱ب: … قال الشیخ الفقیه الإمام العارف ؟ الزاهد لسان المتکلمین وشیخ المحبّین الجامع بین علمی الظاهر والباطن والعارف بمقام ؟ والقاطن السید الأجل العلامه سدید الدین ؟ عبد المعطی بن أبی الثناء محمود بن عبد المعطی اللخمی الإسکندری رضی الله عنه وأثابه الجنّه بمنّه آمین
…أما بعد فقد سألنی جماعه من الإخوان السالکین طریق الرحمن الراغبین فی کمال المعرفه والبیان لأحوال السالکین والفرق بین درجات الأبرار والمقرّبین أن أبیّن لهم ما احتوی علیه الکتاب المسمّی بالرساله لجمیع أهل الإسلام المنسوبین إلی التصوف الذی اعتنی به الإمام الأجلّ الکبیر العارف أبو القاسم عبد الکریم بن هوازن القشیری رضی الله عنه …
۲۱۳ ب: تمّ استنساخ هذا المجلد الأول من کتاب الدلاله بید الخادم أقلّ العبید وأحوجهم إلی فضل الکریم العالی عیسی بن علی بن إبراهیم بن عمیر الهلالی … در حاشیه: یتلوه فی أول الثانی إن شاء الله تعالی باب الورع
نسخه دیگر این کتاب در مراد ملا است؛ ش ۱۲۶۱؛ نسخه کهنسال از جلد اول کتاب اما پایان ندارد.
نیز همانجا ش ۱۲۶۲ جزء دوم. دنباله همان قبلی است. در ۱۲۱ الف: کمل کتاب الدلاله علی فوائد الرساله …نسخ فی سنه ثلاث وأربعین وسبع مائه من نسخه قوبلت علی الشارح رضی الله عنه وکتب المقابل لها علی شارحها فی آخرها وکان الفراغ من املاء هذا الشرح المبارک فی سنه ثمان وثلاثین وستمائه …
دو گواهی دیگر هم در این صفحه دیده می شود.
۶۱- فاضل احمد پاشا، ش ۹۰۱: الملخص فی الحکمه رازی با گواهی تملک محمود بن المظفر بن محمد التبریزی اواسط ربیع الأول ۶۹۰
۶۲- فاتح ش ۲۹۰۱ از اربعین فی الکلام تألیف فخر رازی، کتابت ۶۸۰ در “مدینه قونیه فی المدرسه الجلالیه المعروف بقرنطای”. در دنباله محصل آمده از همان کاتب در ۶۸۰ در همان مدرسه در آخرمتن المحصّل از آن به عنوان “المختصر فی اصول الدین” یاد کرده
۶۳- باز نسخه دیگری از محصل فخر رازی در لاله لی ش ۲۱۵۲: کتابت ۶۵۱ ق؛ نیز در لاله لی ش ۲۴۳۶ کتابت ۷۱۱ ق
۶۴- باز نسخه دیگری از المحصّل فخر رازی در عاطف افندی ش ۱۳۶۵ بدون اشاره به نام “الأنوار القوامیه” در خطبه کتاب و آخر کتاب هم فرق می کند. نسخه بحث امامت را ندارد. کتابت ۸۸۱ ق.
۶۵- نسخه کهن دیگر از المحصّل در کتابخانه عاطف افندی ش ۱۳۶۶: کتابت صفر ۵۹۴ ق. در حاشیه دارد: قوبل بالأصل وکان سقیماً فی سلخ صفر سنه أربع وتسعین وخمسمائه
۶۶- نسخه دیگر از المحصّل در آیاصوفیا ش ۲۳۵۱: فرغت من نسخه بتوفیق الله وعونه یوم السبت فی سلخ ذی الحجه سنه ستّ عشره وستمائه کتبه العبد الضعیف أبو الحسین مرتضی بن المطهر بن المرتضی الحسنی البطحاوی یعرف بالهمذانی
۶۷- نسخه کهنه سال المباحث المشرقیه تألیف فخر رازی در فاتح ش ۳۲۱۸ کتابت ۶۹۲ ق.
۶۸- باز نسخه دیگری از همان کتاب در فاضل احمد ش ۸۹۷: جلد دوم مباحث است به خط مغربی از کاتبی در حلب در ربیع الآخر ۶۱۵ ق. در پایان آن دو گواهی مقابله است از نیمه سده هفتم یکی از آن دو در دمشق.
۶۹- نسخه ای از شرح الملخص. از کاتبی قزوینی؟ (باید بررسی شود که شرح دیگری نباشد)؛ نیمه دوم در فاتح، ش ۳۲۰۷ ؛ کتابت ۷۱۸ و باز از همان کتاب در همان کتابخانه، ش ۳۲۰۸ در ۷۱۵ ق؛ نسخه کامل. بر روی نسخه ها اشاره به نام مؤلف نیست.
۷۰-باز در همان کتابخانه، ش ۳۲۰۹: کتابت در ۶۹۸ ق در حماه، جلد چهارم شرح الملخص از کاتبی؟
۷۱- همان کتابخانه، ش ۳۲۱۰: جلد دوم شرح دبیران کاتبی قزوینی است بر ملخص فخر رازی.
۷۲- شرح عیون الحکمه فخر رازی، کتابت ۶۶۵ در کتابخانه بشیر آغا، ش ۱۰۱
۷۳- فاضل احمد، ش ۸۸۴ از شرح عیون الحکمه، کهنه سال
۷۴-فاضل احمد، ش ۷۹۶ : نسخه تأسیس التقدیس فخر رازی، کتابت ۶۲۹ ق.
۷۵- نسخه حکیم اوغلی ش ۸۲۱ از کتاب تأسیس التقدیس فخر رازی: کتابت ۵۹۸ ق در هرات (شاید تاریخ درست نباشد)
۷۶- نسخه فاضل احمد پاشا، ش ۷۹۳ شامل: الاشاره فی علم الکلام فخر رازی، کتابت به تاریخ ۵۸۸ق در مدرسه فخریه در موصل و نیز تبصره او در منطق از همان کاتب بی تاریخ
۷۷- کتاب فصول الأشرفیه فی القواعد البرهانیه والکشفیه تألیف “الفقیر إلی الله تعالی محمد التستری عفا الله عنه ووفّقه للصواب برسم خزانه المولی المعظم مالک أزمّه الأمراء الأعاظم حامی الأطراف والأماکن کهف الوری ؟؟؟؟ سلیمان ؟؟؟؟”؛ مختصری در ابواب فلسفه؛ نسخه آن در آیاصوفیا ش ۲۴۴۵
آن را به رسم “مبارز الدنیا والدین سیف الله فی الاسلام والمسلمین سلیمان الزمان محمد بن سلیمان …” (۳ الف) نگاشته و نام کتاب را نیز در خطبه آن آورده: ۳ ب: وسمیتها الفصول الأشرفیه فی الأصول البرهانیه والکشفیه
در فلسفه است و متن جالبی است و نسخه به خطّ مؤلف است. ۵۶ ب: وفرغ من تبییضه مؤلفه الفقیر إلی الله تعالی محمد التستری أحسن الله شأنه وصانه عمّا شانه أواسط ذی القعده من سنه عشر وسبعمائه بمدینه قونیه. هویت مؤلف را باید شناسایی کرد.
۷۸- نسخه بسیار کهنه از النجاه ابن سینا؛ بخش منطقی. فاضل احمد پاشا، ش ۹۰۳
۷۹- لاله لی ش ۲۵۶۰ : کتاب البصائر النصیریه فی علم المنطق ابن سهلان؛ کتابت ۱۸ صفر ۶۴۰ ق
۸۰-کتاب اللباب فی أصول الدین للقاضی ناصر الدین الأرموی، نسخه اسعد افندی ش ۱۲۷۶
بر روی آن خط فیروزآبادی صاحب قاموس دیده می شود.
رقم کاتب: ۸۲ الف: فرغ من کتابه لباب الأربعین فی أصول الدین الفقیر إلی ربّه الغنی أبو الحسن علی بن محمد بن الحسن الحموینی الجوینی أصلح الله أحواله وأنجح آماله وأحسن منقلبه ومآبه بالنبیّ وعترته وصحبه وآله لیله الإثنین لخمس وعشرین لیال مضین من شهر الله الحرام ذی الحجّه من سنه (؟) ثلث وثلثین وسبعمائه بدار الملک تبریز فی الزاویه المنسوبه إلی المولی السعید العلّامه قطب الدین الشیرازی (در حاشیه: من نسخه مصححه علیها خطّه) قدّس نفسه وروح رمسه والحمد لله ربّ العالمین وصلّی الله علی محمد وآله أجمعین وحسبنا الله
در حاشیه گواهی قرائت کتاب از سوی کاتب که خود اهل علم بوده دیده می شود بر عضد الدین ایجی: وقد فرغت من قرآءته (در بین السطور: سوی الوجوه المغالطیه) علی حضره مولانا العلّامه أفضل المتأخرین علّامه العلماء الراسخین أستاذ المتکلّمین المؤید بتأیید ربّ العالمین عضد الدین (؟) عماد الإسلام والمسلمین عبد الرحمن الإیجی متّع الله الطلبه بإدامه حیوته یوم الخمیس التاسع عشر من شهر الله الحرام المحرّم المحترم لسنه أربع وثلثین وسبعمائه وهذا خطّ أقلّ مستفیدیه الفقیر إلی الله الغنی علی بن محمد الحمویی الجوینی وقاه الله ممّا یفسد دینه واعتقاده وأحسن مرجعه ومعاده ورزقه متابعه الأئمه الراشدین والسلف الصالحین بمحمد وآله أجمعین
اجازه عضد الدین ایجی: ۸۲ب: الحمد لله آلائه المتواتره ونعمائه الباطنه والظاهره والصلاه والسلم علی محمد المبعوث بالآیات الظاهره والمعجزات المتظاهره وعلی آله وأصحابه وعترته الطاهره صاحب الکتاب (در حاشیه: وهو المولی العلاّمه فرع دوحه الإمامه أسد الناظرین وأشدّ المناظرین صدر المله والدین علی بن محمد بن أبی الحسن الحمویی أفاض الله علیه محال أنعامه) قرأ علیّ کتاب لباب الأربعین من مفتتحه إلی مختتمه قراءه کشف بها عن وجه مقاصده القناع ومیّز فیه القشر من اللباب والبرهان من الإقناع وجرّ به ذیل التبریز (؟) ساجمه (؟) وبان له من نهج التقدیس لاحبه (؟) فأجزت له أن یرویه عنّی مما سمعه من الفوائد الزوائد (کذا) منّی بعد رعایه ما یجب رعایته والمأمول من سجایاه أن لا یخلینی (؟) عن دعاء یسمع فی مظانّه وبالله العون والقوه کتبه عبد الرحمان بن أحمد الإیجی أحمد الله عواقبه فی محرم سنه أربع وثلثین وسبعمائه بمدینه تبریز
نویسنده: حسن انصاری