میراث مکتوب – کتاب مسئلۀ علم در ایران: از تاریخ و فلسفۀ علم تا فرهنگ دانشگاهی تألیف موسی اکرمی توسط پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شد.
فهرست مقالات کتاب به شرح زیر است:
پیشگفتار
مقدمه
1. فلسفۀ علم
1-1. از فلسفه و علم تا فلسفۀ علم
2-1. نسبت علم و فلسفه در فلسفة علم
3-1. ارزش فلسفة علم
4-1. پيوند علم و فلسفه در میان دستگاه‌‌های باور مدعی شناخت
2. واقعگرایی علمی و علم
1-2. ابعاد واقعگرایی علمی
2-2. تعریف علم
3-2. ویژگی‌‌های نظریه‌‌های علمی
3. نکتۀ پایانی: امکان و لزوم تعامل مابعدالطبیعۀ عمومی و علم
دفتر یکم: در بارۀ فلسفۀ علم
یکم. فلسفۀ علمِ تحلیلی یا فلسفۀ علمِ قاره‌یی؟ مسأله این است!
درآمد
1. تعریف فلسفه
1-1. فلسفۀ تحلیلی
2-1. فلسفۀ قاره‌یی
2. تعریف علم
3. تعریف فلسفۀ علم
4. فلسفۀ علم قاره‌يی
5. فلسفۀ علم تحلیلی
6. مقایسه میان دو فلسفۀ علم تحلیلی و فلسفۀ علم قاره‌یی
7. نتیجه گیری
دوم. موضوعات کلی فلسفههای فیزیک و ریاضیات و علوم اجتماعی در پرتو واقعگرایی علمی
درآمد
1. زمینۀ فعالیت آموزشی-پژوهشیِ دانشگاهی من
2. موضع من در فلسفۀ علم: واقعگرایی علمی
3. موضوعات کلی پژوهش
1-3. در زمینۀ فلسفۀ فیزیک
2-3. در زمینۀ فلسفۀ ریاضیات
3-3. در زمینۀ فلسفۀ علوم اجتماعی
سوم. درآمدی به فلسفۀ جامعه‌شناسی ریاضیاتی
1. معنای جامعه‌شناسی ریاضیاتی
2. بسامد کاربرد «جامعه‌شناسی ریاضیاتی» و «فلسفۀ جامعه‌شناسی ریاضیاتی»
3. معنای «فلسفۀ جامعه‌شناسی ریاضیاتی»
4. سودمندی جامعه‌شناسی ریاضیاتی
5. سودمندی ریاضیاتی‌سازی جامعه‌شناسی
6. تاریخچۀ جامعه‌شناسی ریاضیاتی
7. نگاهی به وضعیت جامعه‌شناسی ریاضیاتی کنونی
8. برنامۀ جامعه‌شناسان ریاضیاتی
9. بهره‌گیری از الگو‌های مبتنی بر علّیّت
10. بهره‌گیری از ریاضیات فرآیند‌‌های تصادفی
11. چند الگوی مهم در بهره‌گیری از ریاضیات در جامعه‌شناسی
12. لزوم توجه به ویژگی‌‌های علوم اجتماعی در برابر علوم طبیعی
13. به سوی جامعه‌شناسی ریاضیاتی فراگیر
14. ریاضیات مناسب برای بازنمایی روابط اجتماعی
15. اصل علّیّت در علوم اجتماعی
16. طرح کلی الگوی ریاضیاتی در علوم اجتماعی
17. سخن پایانی
دفتر دوم: در بارۀ پیوند میان میان علم و ناعلم
چهارم. از فیزیک و فلسفه تا فلسفۀ فیزیک
1. طبقه‌بندی روابط میان فیزیک و فلسفه
2. زمان جدایی میان فیزیک و فلسفه
3. سنّت هیومی
4. فلسفه نزد فیزیکدانانی چون نیوتن
5. جای فلسفه روش علمی نیوتن
6. خاستگاه پیشفرض نظم جهان نزد نیوتن
7. بحران در فیزیک نیوتنی و مسألۀ ویژگی آیینگی فیزیک در برابر طبیعت
8. نفی وجود پارادایم و تغییر پارادایمی در علوم طبیعی
9. قوانین فیزیک و خطاپذیری و تصحیح‌پذیری آن‌ها در برابر قوانین طبیعت
10. از الگوی بطلمیوسی حرکت افلاک تا فیزیک نیوتنی
11. نظریۀ مطابقتی صدق در فیزیک در برابر دیگر نظریه‌‌های صدق
12. پیشفرض سامانمندی جهان در برابر جهان آشوبناک
13. تعین‌گرایی و پیش‌بینی‌پذیری
14. ذاتی نبودن عدم قطعیت
15. بازگشت متافیزیک به فیزیک به طور خاص و به علم به طور عام
16. مباحث مابعدالطبیعۀ تحلیلی
17. میزان صلاحیت فیزیکدانان در ادعا‌های فلسفی به طور عام و ادعا‌های متافیزیکی به طور خاص
پنجم. فیزیک و متافیزیک
1. خاستگاه اصطلاحات فیزیک و متافیزیک
2. موضوع و نام این شناخت
3. چگونگی پیوند میان فیزیک و متافیزیک از ارستو تا کانت
4. گزاره‌‌های تحلیلی و تجربی هیوم و بیدار شدن کانت از خواب جزمی
5. کوشش کانت برای برونشد از بن بست شکاکیت هیومی با برنامۀ سنجش خرد ناب
6. کانت از امکان‌پذیری مابعدالطبیعۀ عام تا امکان‌ناپذیری مابعدالطبیعۀ خاص
7. نگرش‌‌های فلسفی به فیزیک: پوزیتیویستم، نو کانتی‌گرایی، و تجربی‌گرایی
8. پدیدآیی پوزیتیویسم منطقی و نفی مابعدالطبیعه
9. پوپر و مابعدالطبیعه
10. دیگر جریان‌‌های فلسفی در برابر فلسفۀ تحلیلی
11. احیا و ورود متافیزیک به درون سنّت تحلیلی
12. متافیزیک تحلیلی
ششم. رابطۀ علم و فرهنگ‌شناسی
چکیدۀ سخنرانی
1. مقدمه
2. ایستار این جانب در برابر علم: واقعگرایی علمی
3. تعریف علم
4. ویژگی‌‌های نظریه‌‌های علمی
5. وظیفۀ علم
6. تعریف فرهنگ
1-6. فرهنگ به معنای عام
2-6. فرهنگ به معنای خاص
7. بخش‌بندی‌هائی در فرهنگ بر پایۀ ویژگی‌‌های فرهنگ
8. رابطۀ علم و فرهنگ
9. چند تز
10. جمع بندی نهایی
هفتم. تعامل علوم تجربی و فلسفه: رابطۀ فیزیک و فلسفه در اصول ریاضیاتی فلسفۀ طبیعی نیوتن
1. جدال میان فیزیک و متافیزیکو نقش نیوتن
2. چگونگی تبیین جدال میان فیزیک و مابعدالطبیعه
3. نقش نیوتن و کتاب او در این جدال
4. نیوتن و پوزیتیویسم
5. مبانی معرفتی کتاب نیوتن
6. آیا فلسفه پایانی دارد؟
7. مقایسۀ شناخت شناخت عمی و شناخت فلسفی بر پایۀ روش‌شناسی آن‌ها
هشتم. از هویت ممتنع علم دینی تا امتناع تأسیس آن
1. درآمد
2. سخنان دکتر باقری
1-2. اشاره‌ئی به بحث اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها و علوم
2-2. از لزوم تصور درست از علم و دین تا عدم تعهد دین به ایجاد علم دینی
3-2. علم دینی به مثابۀ دغدغۀ دانشمند
4-2. قرائت تهذیبی و قرائت دایره المعارفی
5-2. وجود پیشفرض‌‌های دینی
3. سخنان دکتر اکرمی
1-3. پیشینۀ علم ایدئولوژیک
2-3. اشاره‌ئی به سابقۀ علم دینی در غرب
3-3. جایگاه و پیشینه و ساختار کتاب دکتر باقری
4-3. علم دینیِ «تأسیسیِ» دکتر باقری
5-3. لزوم توجه دقیق‌تر به تعریف علم و متافیزیک و دین
6-3. علوم تجربی در پرتو واقعگرایی علمی
7-3. ویژگی‌‌های نظریۀ علمی
8-3. مبانی دکتر باقری: پسااثبات‌گرایی و گزیده‌گویی
9-3. دو دلیل در بی معنایی علم دینی و نفی آن‌ها از سوی دکتر باقری
10-3. مراحل تحقق «علم تجربی دینی» از نظر دکتر باقری
11-3. پديدآوري علم ديني به مثابۀ یک امر پسینی
12-3. چالش‌ها در برابر اين خوانش حداقلي از «علم ديني»
13-3. آیا می‌توان پیشفرض را از دین استخراج كرد؟
14-3. عدم اثبات پیشفرضها از نظر دکتر باقری
15-3. نگاهی به تز «انسان چونان عامل»
16-3. آیا همة علوم انسانی ایدئولوژی زده‌اند؟
17-3. علوم دینی گوناگون بر حسب دین‌‌های مختلف
18-3. حضور آموزۀ دینی در پیشفرض
19-3. انتظار عرضۀ علم دینی از سوی مدعیان آن
4. پاسخ دکتر باقری
1-4. توجه به رئالیسم لاکاتوش
2-4. بهره‌گیری از معنائی گسترده برای متافیزیک
3-4. تجربه و متافیزیک
4-4. ایراد به دکتر اکرمی در بارۀ ادعای اهمیت تجربه نزد کانت
5. پاسخ دکتر اکرمی در ارتباط با تأکید کانت بر تجربه و عدم امکان شناخت عقلی جهان فراتر از تجربه
6. سخن دکتر باقری
1-6. کانت در برابر حس‌گرایی و تجربه‌گرایی
2-6. ناتوانی تجربه در نفی متافیزیک
3-6. امکان‌ناپذیری نفی گزارۀ کلی متافیزیک با گزارۀ جزئی علمی
4-6. عدم لزوم موافقت همگانی
5-6. بضاعت اندک در برابر دیدگاه‌های دایرهالمعارفی و سرمایۀ کلان در بازار علم
7. پرسش‌‌های پرسشگران
8. پاسخ دکتر اکرمی
1-8. از ادعا‌های گزاف تا فقدان هر گونه نمونه‌ئی از «علم تجربی انسانی اسلامی»
2-8. جمع‌بندی نظر در بارۀ علم دینی، پارادایم، و متافیزیک
9. پاسخ دکتر باقری
1-9. توجه به موضع فوکو به علم تجربی
2-9. در بارۀ رفتار‌گرایی، تأکید بر رابطۀ علم با واقعیت، دیدگاه آدورنو در بارۀ متافیزیک
3-9. توصیه به خوش‌بینی در رویارویی با فرهنگ خویش
دفتر سوم: در بارۀ فلسفۀ علم در ایران
نهم. پیشینه و آیندۀ کرسی‌‌های آکادمیک فلسفۀ علم در ایران
اشاره
1. نگاهی به پیشینۀ فلسفۀ علم در ایران: از ورود تا تأسیس رشتۀ دانشگاهی
2. علت تشکیل دورۀ دکتری فلسفۀ علم در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی
3. خاستگاه تأسیس دورۀ دکتری
4. تفاوت واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در رویکرد به فلسفۀ علم
5. نگاه استراتژیک موسی اکرمی
6. نگرانی از شکل ترجمه‌یی روند کار
7. فلسفۀ علم ادعایی‌ئی که در خدمت علم نیست
8. نگرانی از بروز مشکلات برابر جریان‌‌های ضد علمی برخوردار از تولید نظری
9. سازگاری میان آینده‌پژوهی و بهادهی به علم
10. ملزومات غیر فلسفی در برنامۀ آموزشی فلسفۀ علم
11. فلسفۀ علوم انسانی در برابر فلسفۀ علوم طبیعی
12. میزان هم‌سرنوشتی فلسفه و علوم انسانی
13. عدم تبدیل فلسفۀ علم به بردۀ علم
14. آیندۀ فلسفۀ علم در ایران
دهم. تأسیس کرسی فلسفۀ علم در ایران و ملاحظات مرتبط با آن
1. علت تأسیس كرسي فلسفۀ علم در دانشکد‌‌های فنی و علوم پایه
2. تفاوت میان فلسفۀ علم و ساير فلسفههای مضاف
3. نقش فلسفۀ علم در پويايي بيشتر علم
4. آثار تعامل فلسفه و علوم محض و فن‌شناسی
5. چگونگی راه‌یابی فلسفۀ علم به دانشگاه‌‌‌های ایران
یازدهم. کتاب های دانشگاهی فلسفۀ علم
دوازدهم. فلسفۀ پزشکی اسلامی و عقلانیت انتقادی
چکیده
1. مقد مه: عقلانیت انتقادی و فلسفۀ «پزشکی اسلامی» در برابر «فلسفۀ پزشکیِ» اسلامی
2. دانشنامه‌‌های پزشکی در جهان اسلام
3. جستجوی درمان‌‌های نوین پزشکی پیشرفت در جهان اسلام
4. جایگاه نقادی و آزمایش در فلسفۀ علم پزشکان اسلامی
5. جایگاه بیمارستان‌ها در نظام پزشکی اسلامی
6. کمّی سازی و آزمایشی کردن داروشناسی
7. تأثیر فناوری بر رشد پزشکی
8. جراحی در جهان اسلام
9. نقش وقف و کمک‌‌های مالی مردم و دستگاه خلافت در توسعۀ پزشکی اسلامی
10. وضع قوانین پزشکی در زمینۀ رابطۀ پزشک و بیمار
11. آموزش پزشکی در جهان اسلام
12. نتیجه گیری: پزشکی اسلامی و پزشکی رایج
13. منابع و مآخذ
14. چکیدۀ انگلیسی
دفتر چهارم: در بارۀ تاریخ علم و تاریخنگاری علم
سیزدهم. تاریخ علم و فنّاوری در ایران
1. مقدمه
2. تولید علم و لزوم نگارش تاریخ علم
3. اهمیت یافتن تاریخ علم برای فلسفۀ علم
4. پایگاه مورخ علم و جایگاه تاریخنگاری علم در طبقه‌بندی علوم
5. تاریخ علم در ایران، در موقعیت فعلی
6. موضوعات تاریخ علم
7. همراهی علم و فناوری در دارالفنون
8. تفاوت میان علوم دوران قدیم و علوم دوران جدید
9. مسائل و روش‌‌های تاریخ علم دانشگاهی در ایران و افق آینده
10. میزان نقش بودجه و حمایت دولتی
11. علت بیحاصلی هزینه‌‌های دولتی در برخی از موارد
چهاردهم. تاریخنگاری علم، بایدها و نبایدها در پرتو واقعگرایی علمی
1. درآمد
2. لزوم برخورداری از فلسفۀ تاریخ
3. از شناخت تا علم و فلسفه
4. دیدگاه من در تعریف علم: واقعگرایی علمی
5. واقعگرایی علمی در برخورد با علوم انسانی
6. واقعگرایی علمی به عنوان مبنای تعیین ویژگی‌ها و وظایف تاریخنگاری علم
7. اصل علّیّت و تاریخنگاری علم
8. رویداد‌های قانون‌بنیاد و رویداد‌های انگاری‌نگاشتی (تفریدی)
9. هربرت باترفیلد و تاریخنگاری ویگیش
10. فعالیت علمی دیروزی و نگرش امروزی
11. نیاز به «علم‌شناسی» و شناخت هر چه دقیق‌تر فعالیت علمی و علم
12. ویژگی‌‌های علم
13. نگاهی به تبیین ارستویی از سقوط اجسام
14. امکان دخالت در عالم خارج با فیزیک ارستویی و فیزیک نیوتنی
15. علم و ناعلم، ناهم‌ارزی ادعا‌های معرفتی
16. نظریه و واقعیت، پیشاعلم
17. نفی آشوب‌گرایی روش‌شناختی و آشوب‌گرایی معرفت‌شناختی
18. جایگاه نگرش تفهّمی و تعبیری
19. تاریخ‌مندی علم و امکان همذات‌پنداری با فعالان علمی
20. از اهمیت صدق تا میزان نقش شخصیت در تاریخ
21. واقعگرایی علمی و برخی از نگرش‌‌های دیگر در تاریخنگاری
22. از تعهد به کشف حقیقت تا توجه به رابطۀ دیالکتیکی فرد و جامعه
23. جمع‌بندی
24. جدول خلاصۀ بایدها و نبایدها در تاریخنگاری علم
پانزدهم. کتاب«المدخل الی علم احکام النّجوم»: معرفی، منابع و اهمیت آن
1. مقدمه
2. مهمترین آثار پیش از المـدخل الی عـلم احـکام النجوم
3. منابع و مأخذ ابو نصر حسن بـن عـلی قمی
4. مهمترین موضوعات کتاب المدخل الی عـلم احـکام النجوم
5. واپسین سخن
6. منابع و مآخذ
دفتر پنجم: در بارۀ فلسفه و/یا علم دانشوران
شانزدهم. تامس کوهن: میزان حقانیت او در خوانش پارادایمی-انقلابی از تاریخ علم
1. تحصیلات توماس کوهن و آشنایی او با تاریخ علم
2. منابع و آثار مهم تامس کوهن
3. نتایج حاصل از روی‌آوری کوهن به تاریخ علم
4. نگاه کوهن به پارادایم
5. دستاورد کوهن: در تاریخ علم یا در فلسفۀ تاریخ علم؟
هفدهم. علم و فلسفۀ محمد بن زکریای رازی
1. جایگاه محمد بن زکریای رازی در فلسفۀ علم
2. نقش رازی در پزشکی و شیمی
3. ناوابستگی رازی به سنّت فلسفی ارستو و فلسفه مشاء
4. اهمیت عقل در دوحوزۀ نظری و عملی
5. علت اندک بودن آثار رازی در فلسفه
6. آثار بر جای ماندۀ در زمینۀ فلسفه
هژدهم. ابوریحان بیرونی: بزرگ‌ترین دانشمند جهان اسلام
1. جایگاه ابوریحان بیرونی در عرصۀ علمو تفکر
2. نسبت ابوریحان با حوزه‌‌های اندیشه و نظر
3. دیگر حوزه‌‌های فعالیت علمی ابوریحان
4. میزان تأثیر‌پذیری ابوریحان از پیشینیان
5. تاثیرپذیری پسینیان ابوریحان از او
6. اهمیت سفر ابوریحان به هند و نوشتن کتاب تحقیق ماللهند
نوزدهم. نگاهی به كارنامة علمی و سیاسی خواجه نصیرالدین توسی
1. محیط رشد خواجه نصیرالدین توسی و تحصیلات او
2. دستاورد‌های خواجه در قلعۀ الموت
3. طراحی و تأسیس نظام علمی آموزشی و پژوهشی از سوی خواجه
4. از نقش خواجه در نزاع اسماعیلیان و مغولان
5. رصد خانۀ مراغه، به مثابۀ تبلور فعالیت علمی و فرهنگی خواجه: دستاورد و سرنوشت
6. خواجه در سطح جهانی
7. سه انتقاد از خواجۀ بزرگ و کاردان
بیستم. شیخ بهائی: جامع‌العلوم ولی فاقد دستاورد علمی اصیل
1. تبیین جایگاه شیخ بهائی در تاریخ علم و تاریخ اندیشۀ دورۀ اسلامی
2. میراثی که به شیخ بهائی رسید و چگونگی بهره‌گیری او از آن
3. نگاهی به فعالیت‌‌های علمی و فرهنگی و اجتماعی شیخ بهائی
4. شیخ بهائی و زبان مردم
5. تحقیر علم و فلسفه نزد شیخ بهائی
بیست و یکم. دکتر محمود حسابی: فرهیخته‌ئی با دغدغۀ گسترش آموزش و پژوهش عالی که نباید در بارۀ او اغراق کرد
بیست و دوم. شمّه‌ئی از شرح آن رشک ملک
دفتر ششم: در بارۀ «هست» و «بایدِ» آموزش عالی در ایران
بیست و سوم. تاملى ديگر درباره ي عنوان «استاد»
بیست و چهارم. چرا سايت «استادان عليه تقلب» فيلتر شده است؟
1. كتاب‌سازي و پخته خواري
2. علت اصلی ارتکاب کتاب‌سازی
3. نقش قانون در بازدارندگی
4. نقش نقد علمی آثار
5. نقش الحاق به کپی‌رایت
6. نقش ممیزی
7. تسری سرقت به کار نگارش پايان نامه و رساله
بیست و پنجم. استیضاح وزیر علوم: فرصتی برای بیان حقیقت و دفاع از منافع ملی
بیست و ششم. الزام‌‌های شکست سکوت دانشگاهیان
بیست و هفتم. حذف کارشناسی فلسفه: پاک کردن صورت مسأله نه حل مسأله
1. نیاز به کارشناسی فلسفه به عنوان اساس مقاطع بالاتر
2. نیاز به کارشناسی فلسفه برای مشاغل مرتبطی که تنها به کارشناس نیاز دارند
3. لزوم ایجاد شغل برای کسانی که نمی‌توانند یا نمی‌خواهند به مقاطع بالاتر بروند
بیست و هشتم. فلسفه به وقت ایران
بیست و نهم. از ضرورت نوشتن مقاله برای مجلات نمایه شده در پایگاه آی اس آی تا چگونگی جذب عضو هیأت علمی آموزشی و پژوهشی
سی‌اُم. پیوست: «چـشم‌اندازی به جهان علم و فنّاوری:کلان-علم»
مقدمه
1. کلان-علم‌چیست؟
2. کلان-طـرح‌‌های متمرکز
3. کلان-طرح‌‌های نامتمرکز
4. رشد کلان-علم
5. بـرآورد هـزینۀ کـلان-علم
6. علل حمایت دولت‌ها از کلان-طرح‌ها
7. نقش دانشمندان
8. تغییر ایستار‌‌های مـلی
9. بین‌المللی کردن کلان-علم
10. گـرایش‌‌های جـاری و شرایط سیاسی
11. سود‌ها و زیان‌ها
12. آینده
13. مسائل جـهانی
14. شرایط مرزی جـدی
15. انتخاب خط مشی
16. دعوت از دانشمندان و دولت‌ها
اکرمی، موسی، مسئلۀ علم در ایران: از تاریخ و فلسفۀ علم تا فرهنگ دانشگاهی، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی (وابسته به وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری)، 534 صفحه، چاپ یکم، 1396.