میراث مکتوب- از برخی زبان‌ها یا گویش‌های ایرانی، منابع و موادّ انگشت‌شماری بر جای مانده که همین مقدار هم بسیار پراکنده هستند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، زبان‌ها یا گویش‌های مناطق مرکزی و غربی ایران هستند که تقریباً چیزی از آن نمی‌دانستیم و چون پس از سدۀ دهم هجری، رفته‌رفته زبان ترکی در آن مناطق رواج یافت، در پژوهش‌های زبانی، سخن چندانی از زبان‌های ایرانی در آن مناطق به میان نمی‌آمد. از زمانی که دانشمند نکته‌یاب و هوشمند آذربایجانی، سیّداحمد کسروی تبریزی برخی از این موادّ پراکنده را از خلال برخی متون گردآوری کرد و رسالۀ آذری یا زبان باستان آذربایگان را در سال 1304 خ نوشت، توجّه پژوهشگران به این نکته جلب شد و هرکس که در خلال بررسی متون و نسخه‌های خطّی، به موادّی از زبان‌های آن منطقه و زیرشاخه‌های آن دست می‌یافت، موضوع را در کالبد مقاله‌ای منتشر می‌کرد.
بسیاری از یافته‌های بعدی، سروده‌هایی در کالبد اشعاری (عمدتاً دوبیتی) است که در صفحات بیاض آغاز و پایان یا میانۀ نسخه‌ها و جنگ‌ها نوشته شده و قاعدتاً افرادی که با فهرست‌نویسی نسخه‌ها یا مراجعۀ مکرّر به آن‌ها سر و کار داشتند، بیش‌تر به این منابع دست یافته‌اند. بعضاً نیز این پژوهشگران قصد معرّفی اجمالی شعرهای نویافته را داشته‌اند که بعدها دیگران همان موارد را بازخوانی و اصلاح کرده‌اند.
اکنون نزدیک به یکصد سال از پژوهش کسروی گذشته و منابع بسیاری به‌صورت پراکنده منتشر شده که لازم بود تا همگی یکجا گردآوری شده و بعضاً مورد بازبینی قرار گیرند. از سوی دیگر، این اشعار نیز همگی مرتبط با یک زبان یا گویش نیستند و در عین همسانی، از دیدگاه زبانی با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. بنابراین، بررسی این موادّ از دیدگاه زبانشناسی نیز از مواردی بود که ضرورت آن از دیرباز احساس می‌شد.
آقای دکتر پژمان فیرزبخش که گردآوری و پژوهش بر روی این موادّ را از چندین سال پیش، وجهۀ همّت خود قرار داده و شماری از نویافته‌ها را پیش‌تر منتشر کرده بود، کتابی را در این زمینه منتشر کرده که شامل مجموعۀ کاملی از فهلویاتی است که «تعیین وابستگی زبانیشان به ناحیه‌ای معیّن، با دلایل و قرائن غیر زبانشناختی» ممکن بوده است.
چنانکه از توصیفات نویسنده برمی‌آید، این کتاب، بخشی از یک پژوهش گسترده‌تر است که مجموع موادّ بازماندۀ زبان‌های مرکزی و غربی ایران در آن از دیدگاه زبانشناختی بررسی خواهد شد و امیدواریم که آن پژوهش نیز هرچه زودتر منتشر شود؛ امّا این کتاب نیز در شکل کنونی، موادّ بسیار گوناگون و ارزشمندی را در دسترس پژوهشگران قرار داده که تتبّعات دقیق و گستردۀ مؤلّف کتاب را نمایان می‌سازد و در خلال آن، ویژگی‌هایی دیده می‌شود که برای آگاهی از آن‌ها باید به کتاب رجوع کرد. در اینجا فقط به این نکته اشاره می‌کنیم که بسیاری از عبارات و شعرهای بررسی‌شده در کتاب، شامل خوانشی کامل‌تر یا دقیق‌تر نسبت به پژوهش‌های پیشین است و این راهِ ناکوفته و دشوار را برای پژوهشگران، هموارتر ساخته است. دیگر اینکه گردآوری این موادّ در یک بین الدفّتین، عملاً کتاب را به یک آموزشنامۀ زبان فهلوی و برخی دیگر از زبان‌های مرکزی و غربی ایران بدل کرده و می‌توان از آن به‌عنوان مرجعی درسی در برخی رشته‌ها استفاده کرد.
کتاب یاد شده با این مشخّصات منتشر شده است:
فهلویات: پژوهشی در اشعار بازمانده از زبان ادبی مشترک عراق عجم و آذربایجان، پژمان فیروزبخش، تهران، انتشارات دکتر محمود افشار، 1402 خ.
علی صفری آق‌قلعه، پژوهشگر مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب