میراث مکتوب – در اهمیت علم پزشكی و بایستگی آموزش و پرورش آن سخن بسیار رفته و گفتارها و كتاب های زیادی نوشته شده است، امّا در اهمیت نسخه های خطّی پزشكی تاكنون گفتارها و اشاره های اندكی وجود دارد و شاید بزرگترین دلیل آن غیركاربردی بودن بسیاری از نسخه های موجود در این كتاب ها به دلیل از بین رفتن گیاهان دارویی آن باشد.
روندی كه هم اكنون نیز وجود دارد. هر روزه از شمار گیاهان دارویی عطّاری ها كم می شود، آن هم به دلیل عدم سودآوری برای گردآورندگان گیاهان دارویی و درگذشت آزمودگان این حرفه است. بسیاری از روستاهای ایران بواسطۀ خشكسالی و دیگر دلایل اقتصادی از جمعیت خالی شده است و مردان آشنا با آن گیاهان دیگر وجود ندارند.
هرچند برخی بنگاه های دارویی، رو به فرآوری داروهای گیاهی آورده و در كنار فعالیت های تولیدی و اقتصادی، به كاشت برخی گیاهان مهمّ دارویی همّت گماشته اند، امّا با این وجود، نام بسیاری از گیاهان ، حتّی برای آگاهان پزشكی سنّتی نا آشناست.
سال های پیش از 1357 ش تعدادی از بنگاه های انتشاراتی مانند: دانشگاه تهران و بنیاد فرهنگ ایران كوشش به چاپ كتاب های خطّی پزشكی نمودند و پس از آن سال نیز بنگاه هایی مانند : فرهنگستان علوم پزشكی، دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشكی ایران، سروش، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مؤسّسۀ مطالعات تاریخ پزشكی طبّ اسلامی و دانشگاه آزاد اسلامی دست به كار چاپ كتاب های خطّی پزشكی شدند، امّا شمار كتاب هایی كه تصحیح و چاپ نمودند در مقایسه با چاپ دیگر كتاب های خطّی در دیگر رشته ها شماری بسیاری اندك است، زیرا مصحّح كتاب های خطّی پزشكی باید فردی چند دانشی باشد، هم پزشك و هم داروشناس بویژه گیاهی باشد ، حتّی تجربی، هم آشنا با علوم طبیعی بویژه گیاه شناسی، آن هم گیاهان قدیمی باشد و هم از رمز و راز خط و نسخ خطّی آگاهی داشته باشد زیرا برخی از نسخه های خطّی پزشكی بدون نقطه و سركاف است و كار را برای مصحّح بسیار دشوار می كند.
امّا همۀ این دلایل گفته شده باعث نمی شود كه از كنار این گنجینۀ ارزشمند گذشت گنجینه ای كه آكنده از صدها نسخۀ خطّی در زمینۀ علوم پزشكی، علوم گیاهی، داروشناسی، علوم طبیعی، روانشناسی، جانورشناسی، كانی شناسی و حتّی انسان شناسی است. در میان گنجینۀ نسخه های خطّی جهان و ایران، صدها نسخۀ خطّی پزشكی و علوم وابسته وجود دارد كه می باید به نحوی تصحیح و چاپ شود.
با اینكه سده ها از نگارش كتاب جامع «قانون در طب» اثر جاویدان ابوعلی سینا می گذشت ، در سال 1357 بود كه ترجمۀ فارسی آن به همّت دانشمند كردی عراقی به نام عبدالرّحمن شرفكندی چاپ شد و یا اینكه پس از سده ها كه از تحریر كتاب «الحاوی فی علم التداوی» معروف به الحاوی، اثر زكریای رازی می گذرد، هنوز ترجمه ای از آن به فارسی، یعنی زبان مادری نویسندۀ آن نشر نشده است و بر همین سان است دیگر آثار ماندگار طبّ سنّتی ایرانی و اسلامی كه در گنجینۀ كتابخانه ها خاك می خورد و دست مهربانی گرد سده ها را از آن نسترده است.
معمولاً فهرست نگاران كتب خطّی پزشكی، كتاب های وابسته بدان را نیز در آن فهرست می آورند، بنا به نظر گردآورندگان فهرستوارۀ مشترك نسخه های خطّی پزشكی و علوم وابسته در كتابخانه های ایران، بدان دلیل بوده است كه «دامنۀ دانش پزشكی در دورۀ كهن، دامنه ای بسیار وسیع بوده است كه هم شامل پزشكان (یعنی كسانی كه به مداوای بیماران اشتغال دارند) می شده و هم كسانی كه به نوعی كار آنان، پشتیبانی از كار پزشكان بوده است، همچون گیاه شناسان و داروشناسان، زیرا در عرصۀ تقسیم بندی علوم دورۀ اسلامی، دانش پزشكی در حیطۀ ایران و اسلام مشتمل بر زیر مجموعه هایی از جمله گیاه شناسی و جانور شناسی و داروشناسی بوده است.
فهرست الفبایی کتاب های خطّی پزشکی کتابخانۀ وزیری یزد با پژوهش و نگارش منوچهر آراسته و حسین مسرّت تدوین شده است. در بخشی از مقدمۀ کتاب می خوانیم:
کتابخانۀ وزیری یزد که در ردیف ده کتابخانۀ ارجمند و نفیس ایران قرار دارد، در سال 1334 ش با پشتکار و کتاب های شخصی روحانی فرهنگ دوست حجّت الاسلام والمسلمین حاج سید علی محمّد وزیری بنیانگذاری شد و اکنون به غیر از 220 هزار جلد کتاب چاپی و چاپ سنگی که دارد، دارای 4650 جلد کتاب خطّی ارزشمند و گهگاه یگانه است که در گنجینۀ آن قرار دارد و خوشبختانه بخشی از این گنجینۀ عظیم ویژۀ کتاب های پزشکی ، داروشناسی و علوم زیستی است . که باز در این میان برخی نادر و یگانه است .
پیش از این فهرستی از 3950 نسخۀ خطّی این کتابخانه به گونۀ سراسر غلط و پراشتباه چاپ شده بود که در دسترس همگان بویژه پژوهشگران بود و هر ساله وجود این نادرستی ها باعث سردر گمی و گمراهی جویندگان می شد. در آن فهرست ده ها کتاب با نام گمنام «رساله» شناخته شده بود که به هیچ وجه گویای موجودی کامل کتاب های آن نبود .از این رو نگارندگان این سطور را برآن داشت تا با پژوهشی ژرف و بنیادی و بر پایۀ آخرین فهرست های چاپ شده، بویژه فهرستگان نسخه های خطّی ایران ( فنخا)، پایگاه کنسرسیوم محتوای ملّی و پایگاه های مجازی آگاهی رسانی کتاب های خطّی ایران و جهان به شناسایی نسخه های خطّی این کتابخانه بپردازند و در گام نخست آغاز به شناسایی کتاب های خطی پزشکی وعلوم وابسته نمودند تا دوستداران تاریخ پزشکی ایران، پزشکی سنتی، و پزشکی اسلامی و ایرانی در راه شناسایی کتاب ها یاور باشند.این فهرست در بردارندۀ 205 عنوان کتاب و رسالۀ خطّی پزشکی کتابخانۀ وزیری به ترتیب الفبای عنوان است که بخشی از آن در فهرست پیشین کتاب خانۀ وزیری نیست و بخشی از آن هنوز هم در فهرستگان نسخه های خطی ایران گردآوری آقای مصطفی درایتی نیامده است. کار استخراج ، برابری، فهرست نویسی و نگارش این فهرست نزدیک به یک سال طول کشیده است.
بی گمان در این فهرست هنوز هم نسخه هایی وجود دارد که با وجود تلاش فراوان شناسایی نشدند ونیاز به پژوهشی دامنه دار تر و ژرف تردارد تاشناسایی شوند . از پژوهشگرانی که این فهرست را می بینند وبه نکته ای تازه برمی خورند درخواست می شود تا با نگارندگان در میان بنهند.
آراسته، منوچهر، مسرّت، حسین، فهرست الفبایی کتاب های خطّی پزشکی کتابخانۀ وزیری یزد، یزد، کتابخانۀ وزیری یزد، 170 صفحه، قطع: رحلی، 1393.