میراث مکتوب- چِل‌گیس در فیلم «حسن‌کچل» علی حاتمی به حسن‌کچل می‌گوید: «دیو اگه بد نکنه دیو نمی‌شه / دیوا خون آدمو تو شیشه کردن همیشه». ژاله آموزگار اما در مقاله‌ای با عنوان «دیوها در آغاز “دیو” نبودند» نشان می‌دهد که تخیل جمعی، ابتدا دیوها را به‌عنوان موجوداتی پلید و زیان‌کار، خلق نکرد و بعدها و در گذر به فرهنگ ایرانی و متون زردشتی بود که دیوها شدند آن موجودات پلشت و زیان‌کاری که تجسم و کارگزار نیروهای شرور و اهریمنی‌اند و خون آدم را در شیشه می‌کنند و نیروهای خیر به جنگ با آن‌ها و نابودی‌شان برمی‌خیزند؛ دیوها تا به امروز تیز در تخیل جمعی ما ایرانیان، تجسم شرارت و زیان‌کاری‌اند و کتاب «دیوان دیو: فرهنگ دیوان، پریان، جنیان، شیطان‌ها، غول‌ها و اژدهایان» مهرک‌علی صابونچی نیز با همین چهرۀ آشنای آن‌ها در باور ایرانیان سروکار دارد و همچنین با همۀ موجودات دیگری که در فرهنگ و ادبیات ایران، به‌عنوان نماد و نمود شَر و زیان‌کاری شناخته می‌شوند؛ موجوداتی نظیر اژدهایان «شاهنامه»، غول‌های «هزار و یک شب» و انواع موجودات خیالی عجایب‌نامه‌ها و دیگر متون به‌جامانده از فرهنگ ایرانی.
نویسنده در کتاب «دیوانِ دیو» دانشنامه‌ای خواندنی دربارۀ انواع موجودات اهریمنی و شرور و شیطان‌صفت فرهنگ ایران تدارک دیده است و برای هر یک از این موجودات مدخل‌هایی نوشته و شرحی جامع از ویژگی‌ها و کارکردها و خویش‌کاری‌هایشان ارائه داده و نیز ماحصل تحقیقات دیگران در این باره را نقل کرده تا مخاطب بتواند تفاوت‌ها و تمایزها و نیز اشتراکات هر یک از این موجودات با یکدیگر را دریابد و آن‌ها را در هیئتی کلی و یکسان نبیند.
اهل نظر و آن‌ها که با قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی اُخت هستند و فرهنگ عامۀ ایران را می‌شناسند، می‌دانند که دیوها و غول‌ها و دیگر موجودات خیالیِ زیان‌کار و شرور، در قصه‌ها و افسانه‌ها و باورهای عامیانه جایگاه ویژه‌ای دارند و بسیاری از این قصه‌ها و افسانه‌ها و باورها عرصۀ جولان این موجودات شرور هستند. کتاب «دیوان دیو» اما، به‌دلیلی که نویسنده در پیش‌گفتار کتاب شرح داده، سراغ ردپای دیوها و دیگر زیان‌کاران در فرهنگ عامه نمی‌رود و آن‌ها را فقط در متون زردشتی، مانوی، حماسی و متون دورۀ پس از اسلام دنبال می‌کند و به معرفی و تحلیل و بررسی آن‌ها می‌پردازد. نویسنده همچنین در این کتاب، پژوهش در منابع دست‌اول را در اولویت قرار داده است و سعی‌اش بر این بوده که زیان‌کاران فرهنگ ایران را در درجۀ اول، براساس این منابع معرفی کند.
کتاب «دیوان دیو» نمایی نزدیک از موجودات زیان‌کاری به‌دست می‌دهد که در متون ایرانی پیش و پس از اسلام از آن‌ها سخن رفته است. این کتاب به ما می‌گوید که شَر چگونه و در چه هیئت‌هایی در تخیل ایرانی مجسم شده است و باورهای ایرانی چه تصاویر و نمادهایی از شر به دست داده‌اند و هر یک از موجوداتی که تجسم شر و پلیدی و زیان‌کاری هستند، چه وجهی از شر و زیان‌کاری را تصویر می‌کنند و ریشه‌های شر در فرهنگ و باورهای ایرانی به کجاها می‌رسد.
اما همیشه در داستان‌ها دربرابر دیوها و دیگر زیان‌کاران، کسانی هم هستند که به نبرد با آن‌ها می‌روند و هماورد این موجودات زیان‌کار هستند؛ مثل رستم که به نبرد با دیو سپید و اکوان دیو رفت و دیگر پهلوانانی که در متون مختلف، به نبرد با موجودات شرور می‌روند. در کتاب «دیوان دیو» علاوه بر دیوها و دیگر موجودات شرور، به هماوردهای آن‌ها نیز پرداخته شده و این هماوردها هم معرفی شده‌اند. این کتاب همچنین به پادزهرهایی که در باور ایرانیان می‌توانند زیان‌کاران را ناکار کنند می‌پردازد و لوازم دفع دیوها و دیگر اشرار فرهنگ ایران را هم معرفی می‌کند.
کتاب «دیوان دیو: فرهنگ دیوان، پریان، جنیان، شیطان‌ها، غول‌ها و اژدهایان» از راهنمایی برای خواندن کتاب، پیش‌گفتار، دیباچه، چهار بخش و پیوستی با عنوان «هماوردان زیان‌کاران و جای‌نام‌ها» تشکیل شده است.
بخش‌های چهارگانۀ کتاب «دیوان دیو» عبارتند از: «پیشینه‌ی شر و دیوشناسی ایرانی»، «درآمدی کوتاه بر دسته‌بندی منابع»، «دسته‌بندی متون و منابع دیودان ایرانی» و «خصوصیات و ویژگی‌های مشترک دیودان ایرانی».
کتاب «دیوان دیو» مرجعی مفید و کارآمد برای پژوهشگران اسطوره‌ها و افسانه‌ها و فرهنگ و ادبیات ایرانی است. این کتاب، همچنین دانشنامه‌ای خواندنی برای کسانی‌ست که دوست دارند از چندوچون تجسم شَر در فرهنگ ایرانی و طرز فکر ایرانیان دربارۀ شر و پلشتی و زیان‌کاری سردرآورند و دیوها و غول‌ها و پریان و اژدهایان، این موجودات آشنای قصه‌های ایرانی و دیگر موجودات شیطان‌صفت و شرور و زیان‌کار این قصه‌ها، را بهتر و با جزئیات بیشتری بشناسند و از ویژگی‌ها و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها شناخت بهتر و دقیق‌تری به‌دست آورند.
«دیوان دیو» همچنین کتابی‌ست مفید برای کسانی که دست‌به‌کار خلق شعر و داستان هستند. داستان‌نویسان می‌توانند از این کتاب و شخصیت‌های خیالیِ متنوع آن، برای خلق آثار داستانی ایده بگیرند و شاعران نیز می‌توانند آن را دستمایۀ الهام قرار دهند. خلاصه اینکه هرکس به‌نحوی با ادبیات و اسطوره و افسانه و تخیل سروکار دارد و به مطالعه دربارۀ باورهای ایرانیان و همچنین مطالعه دربارۀ شَر در تفکر و تخیل ایرانی علاقه‌مند است، بد نیست که این دانشنامه را کنار دست داشته باشد. «دیوان دیو» کمک‌دستِ همۀ کسانی‌ست که دوست دارند بدانند نیاکان ما وقتی به شَر فکر می‌کرده‌اند دقیقاً به چه فکر می‌کرده‌اند و به شَر و وجوه گوناگون آن چگونه تجسم می‌بخشیده‌اند و با گذر دادن شرارت از تخیل‌شان چگونه آن را ملموس می‌کرده‌اند و این امکان را پدید می‌آورده‌اند که بتوانیم در جزئیات شَر باریک شویم.
کتاب «دیوان دیو: فرهنگ دیوان، پریان، جنیان، شیطان‌ها، غول‌ها و اژدهایان» را نشر چرخ، ناشر علوم انسانی خانوادۀ فرهنگی چشمه، منتشر کرده است.
سهراب بشردوست
منبع: ایبنا