میراث مکتوب- «سیری در ترانه‌سرایی فارسی از آغاز تا امروز» نوشته محمدامین محمدپور و علی‌اصغر باباصفری، در ۳۶۹ صفحه با شمارگان ۳۳۰ نسخه و قیمت ۲۵۰ هزار تومان، از سوی انتشارات مروارید راهی بازار کتاب شده است.
در بخش‌هایی از مقدمه می‌خوانیم: گاهی وقت‌ها شنیدن واژه‌هایی آهنگین می‌تواند در ذهن و خاطر ما شگفتی بیافریند. سرچشمه وزن در طبیعت است، مانند گردش شب و روز، صدای پرندگان، صدای پتک و کلنگ کارگران؛ کلام مردم سرزمین ما نیز آهنگین است.
ترانه‌ها جزئی از ادبیات عامه شمرده می‌شوند. شعر و موسیقی و در پی آن انواع ترانه و سرود، از قدیم موردتوجه بوده و با وجود گستردگی مخاطبان ترانه و تأثیرگذاری انکارناپذیر آن بر ذهن و دانش ادبی عامه مردم به‌صورت جدی و در قالب پژوهش علمی، کمتر به این موضوع پرداخته شده است و تاکنون به طور فراگیر به انواع ترانه‌سرایی و طبقه‌بندی و تحلیل درون‌مایه‌های آن از جنبه ساختاری و محتوایی و تأثیر دگرگونی‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بر آن از آغاز تا امروز پرداخته نشده است. پژوهش در این موضوع می‌تواند سبب شناخت هرچه بهتر ترانه و درون‌مایه‌های آن باشد.
در بخش نخست به بیان کلیات تحقیق پرداخته‌ایم، در بخش دوم به مباحث ترانه و ترانه‌سرایی و ویژگی‌های آن از گذشته تا امروز پرداخته شده است و در فصل پایانی انواع ترانه‌ها و تصنیف‌ها از نظر کاربرد و درون‌مایه به روش تحلیل محتوا، بررسی و طبقه‌بندی شده است و به نمونه‌های آن توجه کرده‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که انواع ترانه از نظر درون‌مایه در دوازده بخش دسته‌بندی می‌شود و شامل ترانه‌های عاشقانه، شادی، کودکانه، سوگ، کار، عرفانی، دینی، آداب‌ورسوم، سیاسی، سرگرمی، تبلیغاتی و ورزشی هستند.
ترانه‌ها و تصنیف‌ها گنجایش زیادی برای طرح مضامین گوناگون دارند و در دوره معاصر کارکردهایی مانند اطلاع‌رسانی، آموزش و تبلیغ پیدا کرده‌اند. تصنیف و موسیقی ایرانی یکی از برجسته‌ترین بخش‌های شکل‌دهنده فرهنگ معاصر ما است. درون‌مایه عاشقانه در بین ترانه‌ها و تصنیف‌ها بیشترین پرداخت را داشته است و درون‌مایه‌های سرگرمی، آداب‌ورسوم، تبلیغاتی و ورزشی در بین ترانه‌ها و تصنیف‌ها کمتر به‌کاررفته است. در ترانه‌های معاصر درون‌مایه‌های جدید تبلیغاتی و ورزشی وجود دارند که تا پیش از آن نمود نداشته است و در همین دوره به‌خاطر صنعتی‌شدن سرودن ترانه‌هایی با درون‌مایه کار، کمتر شده است.
علی‌اصغر باباصفری، یکی از نویسندگان این کتاب به ایسنا گفت: با پیشنهادی که به آقای محمدامین محمدپور دادم، این پژوهش مشترک شروع شد و حدود ۴ تا ۵ سال به طول انجامید تا اینکه با نظر بنده، توسط نشر مروارید به مرحله انتشار رسید. ضمن اینکه در تدوین و تألیف این کتاب، منابع مختلف شامل کتاب و مقاله و منابع صوتی از چشم ما دور نماند و مورد استفاده قرار گرفته است؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد که کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی» دارای جامعیت در زمینهٔ ترانه و ترانه‌سرایی است.
او با بیان اینکه ترانه و ترانه‌سرایی، یکی از بحث‌های جداناپذیر از فرهنگ و سنت ایرانی است و پیشینه آن به قبل از اسلام برمی‌گردد، اظهار کرد: در کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی از آغاز تا امروز» معرفی و تقسیم‌بندی ترانه‌ها از آغاز تا زمان حاضر، انجام شده و سیر تاریخی، ویژگی‌ها، تحلیل ساختاری و محتوایی ترانه‌ها در این کتاب مورد توجه بوده است.
عضو هیئت‌علمی گروه ادبیات دانشگاه اصفهان، ترانه را یکی از بن‌مایه‌های فرهنگی ایرانی دانست که به توجه بیشتری نیاز دارد و اضافه کرد: مردم در طول تاریخِ این سرزمین با ترانه مأنوس بوده‌اند. علاقه مردم به ترانه موضوع بسیار مهمی است و به همین دلیل ترانه‌های عاشقانه، سوگ و مرثیه، سیاسی، حماسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، اعتقادی، عرفانی، محلی و غیره در این کتاب تبیین شده است.
باباصفری با اشاره به اینکه ترانه، در دایره ادبیات غنایی قرار می‌گیرد و با احساسات و عواطف انسان سروکار دارد، گفت: ترانه نیز حاصل احساسات گوناگون انسان در طول تاریخ بوده است. ترانه‌ها در زمینه‌هایی مانند عشق، شادی، سوگ، کار و عرفان، ابزاری برای ابراز احساسات درونی فرد نسبت به آن موضوع بوده‌اند؛ ضمن اینکه ترانه پیوند ناگسستنی با مردم دارد و در حوزه ادبیات غنایی قرار می‌گیرد.
او که در کتاب خود، انواع ترانه‌ها را بر اساس محتوا و درون‌مایه در ۱۲ دسته تقسیم‌بندی کرده است، ادامه داد: در انواع ترانه‌ها دسته اول، عاشقانه‌ها با بیشترین میزان بسامد قرار دارند، بعد از آن ترانه‌های شادی، گروه سوم ترانه‌های کودکانه، گروه‌های بعدی به ترتیب ترانه‌های سوگواری، کار، عرفانی، دینی، آداب و رسوم، دینی، سیاسی، سرگرمی، تبلیغاتی و ورزشی را شامل می‌شوند.
این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: ترانه‌های سه گروه آخر یعنی ترانه‌های سرگرمی، تبلیغاتی و ورزشی در دوران معاصر شکل گرفتند و به لحاظ بسامدی، حجم کمتری نسبت به انواع دیگر ترانه‌ها دارند. ترانه‌های سیاسی نیز از دوران مشروطه به‌صورت جدی به ادبیات ما وارد شده‌اند؛ البته پیش از آن نیز ترانه‌های سیاسی وجود داشتند، اما اوج ترانه‌سرایی سیاسی مربوط به دوران مشروطیت است.
باباصفری در مورد آغاز ترانه‌سرایی در ایران کهن تصریح کرد: شعرهای پیش از اسلام اشعار هجایی بوده و به موسیقی نیز بسیار توجه داشتند، ترانه‌هایی نیز وجود داشته که در اسناد مکتوبِ برجای مانده از پیش از اسلام، به‌ویژه در دوره حکومت‌هایی مانند اشکانیان و ساسانیان رواج داشته است که در این کتاب به آنها نیز پرداخته‌ایم؛ برای مثال اشعاری که به اشعار «درخت آسوریک» معروف است و نیز سایر شعرهای هجاییِ پیش از اسلام، نمونه‌های آثار مکتوبی هستند که به دست ما رسیده‌اند.
او با بیان اینکه کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی» از آغاز تا امروز در حدود ۳۷۰ صفحه و در دو بخش کلی تدوین شده است، اضافه کرد: بخش اول کتاب مربوط است به تاریخ ترانه‌سرایی در ایران، شعر هجایی پیش از اسلام، شعرهای هجایی پس از حمله اعراب، فهلویات یا ترانه‌های ملی، تأثیر حمله عرب بر شعر و موسیقی ایرانی، دوره‌های پس از اسلام و دوره مشروطه تاکنون که در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است.
این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات غنایی، با تأکید بر اینکه دوران مشروطه دورانی است که شعر و ادبیات در آن جان تازه‌ای گرفته و قالب‌های شعری در این دوران دچار دگرگونی‌هایی شده‌اند و پس‌ازآن شعر نو در برابر شعر کلاسیک قرار می‌گیرد، یادآوری کرد: ساختار و محتوای شعری نیز در این دوران دچار تغییراتی شد و این تحولات بر ترانه‌های این دوره نیز تأثیر گذاشت. ترانه پاسخی به نیاز اجتماعی انسان‌ها است و در ادوار مختلفی هم بوده و این نیاز در برخی ادوار کمتر و در برخی دیگر بیشتر به چشم می‌آید. در دوره مشروطه این نیاز در زمینهٔ مسائل سیاسی پررنگ بوده است و ترانه‌ها به سمت سیاسی شدن رفتند.
او توسعه فناوری‌ها را بر پیشرفت ترانه‌ها مؤثر دانست و افزود: با پیشرفت فناوری، ترانه‌ها اشکال مختلفی پیدا کردند، برای مثال نقش رادیو و تلویزیون، سینما، فیلمها و غیره در گسترش ترانه و ترانه‌سرایی غیرقابل‌انکار است.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: به‌واسطه پیوند ناگسستنی بین ترانه و موسیقی، تأثیر موسیقایی در نوع ترانه‌ها نیز نقش‌آفرینی کرده و در این کتاب علاوه بر رابطه موسیقی و ترانه، جنس صدای خواننده، زمان انتشار و شخصیت خواننده، وزن شعری ترانه، قالب‌های ترانه که در ترویج ترانه تأثیرگذار است نیز بررسی شده است.
باباصفری در مورد بخش دوم کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی» بیان کرد: بخش دوم این کتاب، انواع ترانه را بررسی می‌کند و ۱۲ دسته‌ای که پیش از این گفته شد را نام می‌برد، به‌عنوان مثال ترانه‌های عاشقانه را در دسته‌بندی‌هایی مانند تصنیف‌ها، دوبیتی‌ها و بومی سروده‌های عاشقانه، ترانه‌های شادی را در دسته‌هایی همچون عروسی، مجالس، ترانه‌های ضربی و رقص و ترانه‌های روحوضی، گروه ترانه‌های کودکانه را به بخش‌هایی مانند لالایی، ترانه‌های نوازشی و ترانه‌های قصه‌گونه، دسته ترانه‌های کار را به ترانه‌های چوپانی، ماهیگیری، باغبانی، خرمن‌کوبی، کشاورزی، قالی‌بافی، سربازی، دامداری، ترانه‌های سیاسی را به بخش‌هایی مثل ترانه‌های سیاسی/محلی، سیاسی/اجتماعی، شرح‌حال مبارزان سیاسی/اجتماعی، ترانه‌های آداب‌ورسوم را به بخش‌هایی مانند رسوم ملی و محلی، و ترانه‌های عامیانه شهری تقسیم کرده است.
او کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی» را برای عموم مردم علاقه‌مند به ترانه قابل‌فهم دانست و گفت: این کتاب، دو دسته مخاطب دارد؛ دسته اول پژوهشگران ادبی هستند که در حوزه شعر و ادبیات فارسی و به‌ویژه ادبیات غنایی کار می‌کنند و گروه دوم مخاطبان عامی هستند که علاقه اولیه به ترانه دارند و می‌توانند از کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی» استفاده کنند. کسی که این کتاب را مطالعه کند، کاملاً با مقوله ترانه و ترانه‌سرایی آشنا خواهد شد و تصویر جامع و کاملی از ترانه در ایران خواهد داشت.
کتاب «سیری در ترانه‌سرایی فارسی از آغاز تا امروز» تألیف «علی‌اصغر باباصفری» و «محمدامین امین‌پور» در ۳۶۹ صفحه، با شمارگان ۳۳۰ نسخه و قیمت ۲۵۰ هزار تومان از سوی انتشارات مروارید راهی بازار کتاب شده است.
منبع: ایسنا
