میراث مکتوب – کتاب البیاض و السواد من خصائص حِکَم العباد فی نعت المرید و المراد تألیف علی ابن حسن سیرجانی طبقه بندی موضوعی اقوال، اشعار و حکایات صوفیان تا اواخر قرن چهارم است. اهمیت کتاب البیاض و السواد به غیر از بیان محافل صوفیانه بیشتر به دلیل تأثیر تصوف خراسانی در مناطق دیگر است. مؤلف در خطبۀ کتاب هدف از تألیف را دوستی بزرگان گذشتۀ صوفیه و خدمت به آیندگان آنها می‌داند.
این کتاب ارزشمند در سال 1390 با تصحیح محسن پورمختار و با مقدمۀ انگلیسی دکتر نصرالله پورجوادی از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت ایرانیان راهی بازار نشر شد.
گفت و گوی زیر با دکتر محسن پورمختار، مصحح این کتاب، بهانه ای است برای معرفی هرچه بیشتر این اثر ارزشمند.
کتاب بیاض و سواد اثر سیرجانی از معدود متونی است که به شرح احوال و اقول عرفای طراز اول می پردازد. کمی دربارۀ اين كتاب بگوييد؟
كتاب البياض و السواد من خصائص حکم العباد فی نعت المرید والمراد تأليف خواجه عليِ حسن سیرجانی از عرفاي بزرگ قرن پنجم هجري است. این كتاب يكي از انگشت شمار متون اصيل عرفان اسلامي- ايراني است کتابی از نوع اللمع ابونصر سرّاج و رساله قشیریه. در اين كتاب بيش از 3000 فقره از سخنان عرفاي طراز اول ايران و اسلام آمده كه بسیاری از آنها در جاي ديگر ديده نميشوند. در باب اهمیت این کتاب استاد محمد رضا شفیعی کدکنی فرمودهاند:
«کتاب البیاض و السواد، اثرِ بیمانندِ خواجه علیِ حسن سیرگانی یکی از مهمترین آثار فرهنگ ایرانی در حوزه عرفان است. کتابی که همتای آن در طول تاریخ عصر اسلامی به نُدرت ممکن است به دست آید. برای دستیابی به اندیشههای عارفان بزرگ ایران و اسلام هیچ سندی به خوبی این کتاب وجود ندارد. نشر این کتاب افتخار بزرگی است برای ایران و تحقیقات دانشگاهیان ایران هم در کشورهای عربی و هم در میان خاورشناسان و اسلامشناسان جهان .» (مجله بخارا شماره 98 صفحه 126) ایشان همچنین در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه صفحه 530 درباره اهمیت کتاب بیاض و سواد از جمله تاثیر آن بر ابن عربی نوشتهاند.
سیرجانی در این کتاب بیشتر به چه موضوعاتی اشاره کرده است؟
این کتاب در واقع طبقهبندی موضوعی اقوال بزرگان تصوف تا پایان قرن چهارم است. 73 باب دارد و تقریباً به تمام مسائل مربوط به تصوف تا آن روزگار در آن اشاره شده است. در ابتدای هر باب آیه ای از قرآن و سپس تفسیر صوفیانه آن و بعد حدیثی از رسول آمده و پس از آن به اقوال مشایخ و اشعار و حکایت آنها می پردازد. در بابی هم به تاریخ مشایخ می پردازد و در آنجا ابتکار جالبی به کاربرده که در سایر آثار مشابه دیده نمی شود و آن اینکه مشایخ را بر اساس حوزۀ جغرافیایی تقسیم کرده است. مشایخ فارس، خراسان، حجاز، مصر و …. اهمیت کتاب گذشته از قدمت هزارساله آن و شخصیت مؤلفش در انبوهی از سخنان مشایخ صوفیه است که بسیاری از آنها در کتابهای مشابه دیده نمیشود.
و خواجه سیرجانی؟
خواجه ابوالحسن علی بن حسن بن علی سیرجانی معروف به خواجه علیحسن از بزرگترین عرفای ایران، در قرن پنجم هجری است. ابوسعید ابوالخیر در ضمن وصایای هنگام رحلتش از او به عنوان خواجه صوفیان نام برده است. خواجه عبدالله انصاری او را پسينه مشايخ کرمان دانسته. هجویری در کشف المحجوب و عطار در تذکرة الاولیا نیز ازو گفتهاند. خواجه در حدود سال 470 هجری قمری در گذشته و در کنار شاه بن شجاع کرمانی به خاک سپرده شد. مزار او هنوز در سیرجان باقیست.
به زمانی بازمی گردیم که تصحیح این متن را آغاز کردید از چند نسخه استفاده کردید ؟
در تصحيح اين كتاب از 4 نسخه خطي استفاده شد که مهمترين آنها در سال 606 هـ. كتابت شده و مدتي در اختيار محيي الدين ابن عربي بوده است، و فعلاً در دانشگاه ييل نگهداري ميشود این نسخه با نام جذوة الاصطلاء و حقیقة الإجتلاء به عنوان یکی از مؤلفات ابن عربی شناخته میشد. نسخۀ دیگر از کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی بود که نوۀ مؤلف در سال 746 در شهر سیرجان آن را کتابت کرده است. نسخه های دیگر یکی با نام مناقب الصوفیه از کتابخانۀ بریتانیا و دیگری با نام رسالة التصوف از کتابخانه ملک هستند. بنده مدت ده سال با راهنمایی استاد شفیعی کدکنی، به تفاريق مشغول تصحيح و تحقيق در اين كتاب ارجمند بودم و نهایتاً به همّت دکتر نصرالله پورجوادی که مقدمه انگلیسی هم بر آن نوشتند توسط مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه و مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه برلین در سال 1390 چاپ شد.
پیش از تصحیح شما، این کتاب شناختهشده بود؟
خیر پیش از آن، این کتاب را کسی نمی شناخت. برخی استادان از جمله دکتر شفیعی کدکنی به نسخه ملک این کتاب (رسالة التصوّف) گاهی ارجاعاتی می دادند اما کتاب و مؤلف آن ناشناخته بود.
انعکاس چاپ کتابی با این اهمیّت چگونه بوده است؟
اگر بگویم تقریباً هیچ، راست گفتهام. در ایران جز از بعضی از استادان از جمله استاد شفیعی کدکنی و استادان پورجوادی و دکتر عابدی که از مطالب آن استفاده کرده ومیکنند خبری نشد. طبعاً در خارج از ایران هم انعکاسی نداشته در حالیکه این کتاب از منابع دست اول تحقیقات اسلامی است و باید به دست اهلش در مراکز تحقیقاتی خارج از کشور برسد.
گفت و گو از سیده معصومه کلانکی