میراث مکتوب – کتاب در باب زیدیان علوی و بنیان گذاری حکومتشان در طبرستان و گسترش دایرۀ قدرتشان تا دیلمان، اسرآباد و گرگان است. در کتاب علاوه بر پرداختن به پیشینه، حوادث اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن دوران نیز بررسی شده است. مسائلی چون معرفی استهبدان طبرستان و دیلمستان، آشنایی با مذاهب و فرق اسلامی (تشییع و تسنن) مورد تحقیق قرار گرفته است و به جنبش زیدیان نیز که امروزه در قالب حوثیان جریان دارد نیز پرداخته شده است
.
ایالات شمالى ایران از گذشته دور تا کنون به دلایل مختلف پیوندهاى نزدیکى با هم داشته‌اند. وجود دریاى خزر، ارتباطات تجارى و حوادث سیاسى و اجتماعى از جمله عوامل اصلى این پیوندها بوده‌اند. نهضت علویان زیدى در طبرستان نیز خود عامل مهمى شد تا غربِ خطه شمال ایران، یعنى دیلمان را به استراباد و گرگان در شرق پیوند دهد.
تا کنون پژوهشگران در چندین کتاب، حوزه گسترش حکومت علویان زیدى را فقط در طبرستان و سپس حداکثر در دیلمستان مورد توجه و مداقه قرار داده‌اند؛ اما در کتاب حاضر کوشش شده تا اثبات شود زیدیان هر چند در طبرستان حکومت خویش را بنیان گذاردند، اما دایره فرمانروایى‌شان به تدریج تا دیلمان، استراباد و گرگان (جرجان) هم کشیده شد. مزار و بارگاه محمد بن زید، دومین امام و حاکم علویان زیدى، هنوز در شرق ایالت تاریخى گرگان (استان گلستان کنونى) در کنار قبر محمد دیباج (پسر امام جعفر صادق (ع)) در محلى به نام آق امام به یادگار باقى مانده است. این مکان در شرق شهر مینودشت و جنوب شرق گنبد قابوس قرار مى‌گیرد.
به گفتۀ مؤلف در نگارش این کتاب چند مسئله شاخص مورد توجه قرار گرفته است که در زیر به آنها اشاره مى‌شود.
۱– چند صفحه آغازین کتاب را به معرفى پیشینه و تاریخ نقاط مورد نظر اختصاص داده‌ایم تا مدخلى براى ورود به مباحث اصلى و شرح وقایع بعدى باشد.
۲– براى پرداختن به مطالب محورى کتاب، یعنى نهضت شیعیان زیدى، به چند مطلب مهم و مرتبط به زیدیان هم توجه شده است. اصولا معرفى چنین جنبش‌هایى مستلزم شناخت پدیده‌هاى شاخص اجتماعى، سیاسى و اقتصادى آن دوران است که نهضت‌ها و قیام‌ها بر بستر آنها شکل مى‌گرفته‌اند. در این حوزه معرفى اسپهبدان طبرستان و دیلمان، آشنایى با مذاهب و فرق اسلامى به‌ویژه تسنن و تشیع و چند مسئله دیگر از مهمترین موارد محسوب مى‌شده‌اند. آنچه مسلم است نقش تعدادى از اسپهبدان موافق و مخالف زیدیان در جنگ‌ها و مقاومت‌ها بسیار حائز اهمیت بود، طورى که گاه براى امامان زیدى سرنوشت‌ساز واقع مى‌شدند. در این باب خوانندگان گرامى را به دقت نظر بیشتر در زمان شرح حوادث مربوط به اسپهبدان، دعوت مى‌کنیم.
۳– معرفى خلافت و خلفاى بنى‌امیه، بنى‌عباس و نیز حکومت‌هاى حاکمان طاهرى‌سامانى، آل زیار و آل بویه و نقش آنها در ستیز با قیام‌هاى زیدیان از جمله علویان زیدى طبرستان نیز ضرورى مى‌نمود.
۴– قیام‌هاى عمده و مهم ایرانى و غیر ایرانى، مخصوصآ نهضت‌هاى علویان و زیدیان در دوران بنى‌امیه و بنى‌عباس تا قرن حدود ۴ و ۵ ه ق را هم از نظر دور نداشته‌ایم. به ویژه آنکه جنبش وحرکت آنها به دلایل متعددى بر نهضت و نیز حکومت زیدیان در شمال ایران تأثیر مى‌گذاشتند. نباید از یاد برد که حکومت و امامت زیدیان در شمال ایران و نیز سایر نهضت‌هاى علویان زیدى، ریشه در قیامِ خودِ زید در سال ۱۲۲ ه ق داشته است.
۵– سعى و تلاش شده به نوعى از تاریخ تطبیقى و مقایسه‌اى مخصوصآ در زمان شرح بعضى از وقایع بهره گرفته شود. به همین دلیل برخى از قیام‌ها یا حوادث تاریخى دو بار مورد توجه قرار گرفته‌اند. چنین وقایع و اتفاقات تاریخى گاه در یک زمان حادث شده و بر روى هم نیز تأثیر مى‌گذاشتند. مثلا شورش ترکانِ سپاه خلیفه در بغداد و قتل خلیفه همزمان شده بود با اقدامات تهاجمى و حمله زیدیان طبرستان براى فتح رى، گرگان استراباد و گاه نیشابور.
۶– استراباد و گرگان در شرق و دیلمستان در غرب براى زیدیانِ طبرستان اهمیت زیادى داشتند. زیرا آنها از طریق دیلمان مى‌توانستند به قزوین، زنجان، رى و چند مکان دیگر حمله برند و بر آن نقاط تسلط یابند. استراباد و گرگان هم دروازه و مدخل ورودى به خراسان بزرگ بودند و نیز در مسیر راه‌هاى تجارى و تجارت بزرگ با خراسان، آسیاى میانه و ماوراءالنهر واقع مى‌شدند. زیدیان حداقل دو بار از طریق استراباد و گرگان توانستند بر نیشابور مرکز خراسان آن عهد چیره شده و خطبه هم به نام حاکمان خود بخوانند. آنها چند بار هم به رى، قزوین و سایر نواحى آن حدود حمله بردند. اتفاقآ به دلیل همین اهمیت بود که حسن بن زید برادر خودش محمد بن زید را براى سال‌ها بر حکومت استراباد و گرگان گماشت یا شخصیت برجسته‌اى مثل ناطق بالحق چندین سال در مدارس گرگان به تدریس و تبلیغ براى زیدیان مشغول بود. در زمان مرگ حسن بن زید، هنوز محمد بن زید در گرگان حکم مى‌راند و مجبور شد براى کسب قدرت در نبرد با حریفش، از طریق همین نواحى و مردمانش اقدام کند.
۷– کوشش زیادى شد تا براى شناخت زیدیان و نیز شرح وقایع آن عصر، نخست از منابع و متون موثق و اصیل استفاده شود، سپس بر کتب متأخر تکیه شد. در این باب باید از چنین متونى نام برد: تاریخ طبرستان (ابن اسفندیار)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (ظهیرالدین مرعشى)، تاریخ رویان (اولیاءالله آملى)، العبر (ابن خلدون) تاریخ طبرى (طبرى)، الکامل (ابن اثیر)، مروج الذهب (مسعودى)، تاریخ یعقوبى (ابن واضح یعقوبى)، مهاجران آل ابى طالب (ابن طباطبا)، روضه‌الصفا (میر خواند) حبیب‌السیر (خواندمیر) و… با این وجود گاه در همین منابع تاریخى معتبر و موثق هم مطالب ضد و نقیض به ویژه در زمان ذکر اسامى و نسب آنها و نیز جزئیات برخى حوادث دیده شده‌اند که نگارنده سعى کرده با قیاس بین چند متن، برجسته‌ترین و موثق‌ترین آنها را براى ثبت بر گزیند.
۸– و آخرین نکته آنکه در پایان کتاب به زیدیان یمن، امامان آنها و نیز کتب و آثارشان هم توجه شده است؛ چرا که ارتباط بین شیعیان زیدى طبرستان و یمن تا حدودى وجود داشته که در صفحات مربوط به آنها، سعى شده بدان‌ها اشاره شود.
فهرست منابع کتاب به شرح زیر است:
پیش‌نگار
اعراب مسلمان در ایران
فتح طبرستان و گرگان
طبرستان و گرگان در عهد امویان
طبرستان و گرگان در عهد عباسیان
شمال ایران مأمن پناهندگان
نگاهى کوتاه بر حکومت‌هاى محلى و بومى
سلسله‌هاى کوچک و بومى دیلم و طبرستان
نقش خلفا و دربار آنها در شکل‌گیرى نهضت علویان
اوضاع در طبرستان و گرگان
خلفاى بنى‌امیه
آغاز جنبش و دعوت عباسیان
ثروت‌هاى هنگفت خلفا
تشیع چیست و شیعه کیست؟
معرفى سادات و برآمدن زیدیان از درون آنان
سادات علوى در طبرستان
نگاهى به جنبش‌ها و قیام‌هاى ملى و مذهبى در قلمرو خلفا
قیام‌هاى ملی‌ـایرانى
قیام‌هاى علویان
تشکیل دولت‌هاى علوى زیدى در خارج از ایران
علویان همدان
پدیدار شدن علویان در دیلمستان، طبرستان و گرگان
حکمرانى حسن بن زید
فرمان معروف حسن بن زید و عقاید او
طاهریان که بودند
حکمرانى محمد بن زید
حکومت زیدیان شاخه سادات حسینى
حکمرانى حسن بن قاسم (داعى صغیر)
وقایع طبرستان و گرگان بعد از مرگ حسن بن قاسم
دوران انحطاط و سراشیبى سقوط علویان زیدى
حضور اسماعیلیان شیعه در دیلمستان، طبرستان، استراباد و گرگان
تشیع و تسنن در طبرستان، استراباد و گرگان
عقاید و باورهاى زیدیه
فرقه‌هاى مختلف زیدیه
زیدیان در یمن
رجال علمى و کتب زیدیان
علم تفسیر و معرفى مفسرین برجسته زیدیان
معرفى رجال و کتب ضد زیدیه
منابع و مأخذ
اتوبیوگرافى به یادبود و آشنایى با نگارنده
معطوفی، اسداله، زیدیان علوی در طبرستان دیلمستان استرآباد و گرگان، تهران، نگاه، 447 صفحه، قطع: وزیری، بها: 320000 ریال، 1396.