این کتاب روایتی از اسکندرنامه است که در هیچ منبع دیگری از آن نام برده نشده و بنا بر گفته مصحح آن دربردارنده نکات بدیعی است که نقشِ محوری در گسترش و تحول داستان اسکندر دارد.
از نخستین سده‌های پس از میلاد، نویسندگان و دانشمندان در سرزمین‌های مختلف و به زبان‌های گوناگون کتاب‌‌هایی را در شرح جهانگیری‌های اسکندر نوشتند که این‌گونه کتاب‌ها در زبان فارسی به «اسکندرنامه» شهرت یافت.
داستان «اسکندرنامه» از آن‌جا آغاز می‌شود که کالیستن، مورخ و فیلسوف یونانی و صاحب کتاب ۱۰ جلدی «هلنیک‌ها» که از رفقای دوران تحصیل اسکندر بود، بنا بر دلایلی از سوی اسکندر به زندان افتاد و در همان‌جا مرد، در قرن‌های بعد کتابی رمان‌گونه منسوب به وی منتشر شد که در قرن هفتم میلادی از یونانی به پهلوی و از پهلوی به سریانی و سپس به زبان‌های فارسی و عربی ترجمه شد. این در حالی است که بنا بر اعتقاد مورخان این انتساب از پایه نادرست است. در هر حال مدح‌نامه‌های نقل شده از کالیستن و اُنه زیک ریت، دیگر همراه اسکندر پایه‌های نخستین روایت‌های افسانه‌ای درباره زندگی و نبردهای اسکندر را بنیان گذاشته است.
در حقیقت نوشته‌هایی که توسط وقایع‌نگاران در تمام مسیر اسکندر ثبت شده، به همراه شهادت‌های بازماندگان این ماجراجویی بزرگ، مواد خام ضروری را در اختیار مورخان سده‌های بعد همچون کلی‌تارک، دیودور، کنت کورس، پلوتارک، آرین و ژوستن قرار می‌دهد تا کتاب‌های تاریخی و سرگذشت‌واره اسکندر را نوشته و پراکنده کنند.
و اما اسکندرنامه آسیای میانه. این داستان روایت تازه‌ای است که از طرفی در ادامه سنت داستان‌پردازی فارسی از اسکندر قهرمانی نمونه، حتی انسان کامل می‌سازد و از سوی دیگر با ویژگی‌های خود از روایت‌های گذشته فاصله می‌گیرد.
کتاب با پیشگفتاری مفصل آغاز و از سه دیدگاه به توضیح مطلب می‌پردازد: نخست پیرامون داستان اسکندر، پیدایی و دلایل گسترش جهانی آن، سپس شخصیت اسکندر با تضادها و تنوعش در افسانه و در ادبیات فارسی و فرهنگ ایران مورد گفت‌وگو قرار می‌گیرد و در آخر به اهمیت نسخه مرجع و تحلیل آن می‌پردازد. این پیشگفتار کامل به خواننده این امکان را می‌دهد تا با آگاهی نسبی به داستان ورود پیدا کند و مطالب کتاب را به خوبی به تصویر بکشد.
باقی محمد بن مولانا یوسف، راوی داستان دو روایت متمایز از داستان اسکندر نقل می‌کند که مصحح این دو روایت را از یکدیگر جدا و هریک را در مجلدی قرار داده است. روایت نخست با اصل و نسب اسکندر، چگونگی ازدواج مادرش با داراب یا فیلقوس، جدایی مادر باردار و به دنیا آمدن اسکندر شروع شده و همان خط سیر شناخته شده رمان کالیستن، روایت فردوسی و نظامی را درپیش می‌گیرد و پس از شکست دارا و تسخیر ایران، ماجرا به کعبه و سپس هند می‌رسد.
روایت دوم داستان زمانی آغاز می‌شود که به دلایل واهی، ابتدا زال و سپس فرزندان جنگاور او، برخی کشته و عده‌ای دلسرد، اسکندر را رها می‌کنند. از این‌جا به بعد دیگر پهلوان برجسته‌ای در سپاه اسکندر به چشم نمی‌خورد و بیشتر جنگ‌ها به عهده خود اوست. این بخش به منزله روایتی دیگر از داستان اسکندر است که با حمله او به ایران و و فتح دوباره این سرزمین آغاز می‌شود. در این بخش شاه ایران زمین دارنوش نام دارد که با کمک آذرنوش، برادرش بر ایرانیان فرمان می‌راند.
مصصح نسخه «اسکندرنامه آسیای میانه» ضمن بیان مشخصات کامل نسخه، به نقد آن هم می‌پردازد و می‌نویسد: «نخست باید گفت که اسکندرنامه محمد باقی دِین بزرگی نسبت به کتب گذشتگان دارد و شمار فراوان نقل‌قول‌ها و منابع اشاره شده توسط راوی نشانگر این واقعیت است. وی به‌طور گسترده از اسکندرنامه‌ها بهره گرفته است.»
در جایی دیگر نیز می‌نویسد: «راوی از همان آغاز کتاب ادعا دارد که روایت او داستان ذوالقرنین است، اما از فصل دوم و از قول مظفر یونانی، قصه اسکندر را نقل می‌کند، و می‌دانیم که نه تنها چنین کسی وجود خارجی ندارد، بلکه دارای هیچ مرجعیتی نیز برای گفتن روایت ذوالقرنین نیست.»
در پایان باید به این نکته اشاره کرد که با وجود این‌که داستان اسکندر با افسانه‌هایی درآمیخته است که برخی از آن‌ها تنها صورت عجایب و خرافات دارد و برخی دیگر دارای عناصر حماسی است و اساس تاریخی معین و صریح دارد، در روشن ساختن برخی از زوایای تاریک تاریخ سیاسی و اجتماعی دوران باستان نقش به‌سزایی ایفا کرده است.
چاپ نخست مجموعه دو جلدی اسکندرنامه آسیای میانه به اهتمام دکتر حسین اسماعیلی با شمارگان ۵۵۰ نسخه و بهای ۵۰ هزار تومان از سوی انتشارات معین روانه بازار کتاب شد.
منبع: ایبنا