میراث مکتوب – تحفه الغرائب، اثر محمد ایوب الحاسب طبری، عالم و ریاضی دان نامدار ایرانی در قرن پنجم هجری است. اسلوب نگارش منتخبات تحفه الغرائب و متن کامل این کتاب نیز مؤید این امر است که تحفه الغرائب در ردیف آثار کهن زبان فارسی است به طوری که می توان آن را حداکثر در زمرۀ آثاری قرار داد که در قرن پنجم هجری نوشته شده است.
دربارۀ دوران زندگی مؤلف اثر، در نیم قرن اخیر محققان ایرانی و خارجی، آراء گوناگونی اظهار داشته اند. ولی واقع امر این است که محمد بن ایوب، معاصر الب ارسلان و ملکشاه سلجوقی بوده و لااقل در ربع قرن از ۴۶۱ تا بعد از ۴۸۵ (سال درگذشت ملکشاه) فعالیت علمی داشته است.
از آثار وی، تا پیش از معرفی کتاب تحفه الغرائب، نه کتاب و رساله به شرح زیر معرفی گردیده که برخی از آنها تاکنون به چاپ رسیده است:
۱٫ مفتاح المعاملات، در حساب و هندسه عملی
۲٫ کتاب العمل و الالقاب فی معرفه علم الاسطرلاب
۳٫ شش فصل، در اسطرلاب
۴٫ شمارنامه، در علم حساب
۵٫ زیج مفرد
۶٫ رسالۀ استخراج در شناختن عمر و بقای آن
۷٫ المونس فی نزهه اهل المجلس
۸٫ رسالۀ قواعدی چند در معرفت هر حرکت و قوسی و دایره ای و خطی و نقطه ای که منجمی در آن اعمال کند.
۹٫ رساله ای در مقدمات اختیارات در سیارات سبعه
از کتاب تحفه الغرایب تا کنون پنج نسخه خطی در دنیا شناخته شده است که سه نسخه آن دارای ۲۷ باب است و از دو نسخۀ دیگر یکی ۳۵ باب دارد و دیگری ۳۶ باب. علاوه بر این پنج نسخه، یک نسخه هم از منتخبات این کتاب در دست داریم که بسیار مختصر است.
مصحح در تصحیح این اثر نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شماره ۲/۱۳۵۴ را اساس کار خویش قرار داده و از نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۴/ ۲۱۶۰ ؛ نسخۀ کتابخانه موزه بریتانیا، لندن، به شماره Add.27261؛ نسخۀ کتابخانۀ مجلس سنای سابق به شماره ۱۷۱۹۵؛ نسخۀ مؤسسۀ هاراسویتز؛ و نسخه ت (منتخبات تحفه الغرائب)؛ نیز بهره جسته است.
تحفه الغرائب، با وجود مختصر بودن و کمی تعداد صفحات، از جهات مختلف حائز اهمیت است.
۱- چون تعداد آثار منثوری که از قرن چهارم و پنجم تا کنون به دست ما رسیده معدود است، کشف یک کتاب جدید متعلق به این عهد در خور توجه است.
۲- نه کتاب و رساله منسوب به محمدبن ایوب طبری همه مربوط به مسائل ریاضی و نجومی است و تالیفی چون تحفه الغرائب که مؤلف در آن به جز عجایب دنیا، دریاها، رودها، زمین ها، کوهها و شهرها (در شش فصل) به طرح مسائل جالب توجه در فصول دیگر پرداخته، از هر نظر در خور توجه است.
۳- ظاهرا تحفه الغرائب، قدیمی ترین کتاب از نوع کتاب هایی است که با عنوان «عجایب المخلوقات» به زبان فارسی تالیف گردیده است.
۴- مؤلف تحفه الغرائب منابع کتاب خود را ذکر نکرده، و فقط در چند مورد به ذکر شنیده ها و خوانده ها و تجربیات و مشاهدات خود پرداخته است.
۵- مؤلفان معروفی چون زکریاء بن محمد بن محمود القزوینی (۶۰۲- ۶۸۲ هـ.ق) از این کتاب به عنوان یکی از منابع و مآخذ اصلی و اساسی تألیفات خود نام برده اند.
۶- موضوعات گوناگونی که در ابواب این کتاب مورد بحث قرار گرفته از جهات مختلف قابل اعتنا است.
تحفه الغرائب؛ محمد بن ایوب الحاسب طبری؛ تصحیح جلال متینی؛ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول ناشر: ۱۳۹۱؛ در قطع وزیری؛ با ۵۰۸ صفحه و به بهای ۱۶۰۰۰۰ ریال منتشر شده است.
دربارۀ دوران زندگی مؤلف اثر، در نیم قرن اخیر محققان ایرانی و خارجی، آراء گوناگونی اظهار داشته اند. ولی واقع امر این است که محمد بن ایوب، معاصر الب ارسلان و ملکشاه سلجوقی بوده و لااقل در ربع قرن از ۴۶۱ تا بعد از ۴۸۵ (سال درگذشت ملکشاه) فعالیت علمی داشته است.
از آثار وی، تا پیش از معرفی کتاب تحفه الغرائب، نه کتاب و رساله به شرح زیر معرفی گردیده که برخی از آنها تاکنون به چاپ رسیده است:
۱٫ مفتاح المعاملات، در حساب و هندسه عملی
۲٫ کتاب العمل و الالقاب فی معرفه علم الاسطرلاب
۳٫ شش فصل، در اسطرلاب
۴٫ شمارنامه، در علم حساب
۵٫ زیج مفرد
۶٫ رسالۀ استخراج در شناختن عمر و بقای آن
۷٫ المونس فی نزهه اهل المجلس
۸٫ رسالۀ قواعدی چند در معرفت هر حرکت و قوسی و دایره ای و خطی و نقطه ای که منجمی در آن اعمال کند.
۹٫ رساله ای در مقدمات اختیارات در سیارات سبعه
از کتاب تحفه الغرایب تا کنون پنج نسخه خطی در دنیا شناخته شده است که سه نسخه آن دارای ۲۷ باب است و از دو نسخۀ دیگر یکی ۳۵ باب دارد و دیگری ۳۶ باب. علاوه بر این پنج نسخه، یک نسخه هم از منتخبات این کتاب در دست داریم که بسیار مختصر است.
مصحح در تصحیح این اثر نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به شماره ۲/۱۳۵۴ را اساس کار خویش قرار داده و از نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۴/ ۲۱۶۰ ؛ نسخۀ کتابخانه موزه بریتانیا، لندن، به شماره Add.27261؛ نسخۀ کتابخانۀ مجلس سنای سابق به شماره ۱۷۱۹۵؛ نسخۀ مؤسسۀ هاراسویتز؛ و نسخه ت (منتخبات تحفه الغرائب)؛ نیز بهره جسته است.
تحفه الغرائب، با وجود مختصر بودن و کمی تعداد صفحات، از جهات مختلف حائز اهمیت است.
۱- چون تعداد آثار منثوری که از قرن چهارم و پنجم تا کنون به دست ما رسیده معدود است، کشف یک کتاب جدید متعلق به این عهد در خور توجه است.
۲- نه کتاب و رساله منسوب به محمدبن ایوب طبری همه مربوط به مسائل ریاضی و نجومی است و تالیفی چون تحفه الغرائب که مؤلف در آن به جز عجایب دنیا، دریاها، رودها، زمین ها، کوهها و شهرها (در شش فصل) به طرح مسائل جالب توجه در فصول دیگر پرداخته، از هر نظر در خور توجه است.
۳- ظاهرا تحفه الغرائب، قدیمی ترین کتاب از نوع کتاب هایی است که با عنوان «عجایب المخلوقات» به زبان فارسی تالیف گردیده است.
۴- مؤلف تحفه الغرائب منابع کتاب خود را ذکر نکرده، و فقط در چند مورد به ذکر شنیده ها و خوانده ها و تجربیات و مشاهدات خود پرداخته است.
۵- مؤلفان معروفی چون زکریاء بن محمد بن محمود القزوینی (۶۰۲- ۶۸۲ هـ.ق) از این کتاب به عنوان یکی از منابع و مآخذ اصلی و اساسی تألیفات خود نام برده اند.
۶- موضوعات گوناگونی که در ابواب این کتاب مورد بحث قرار گرفته از جهات مختلف قابل اعتنا است.
تحفه الغرائب؛ محمد بن ایوب الحاسب طبری؛ تصحیح جلال متینی؛ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول ناشر: ۱۳۹۱؛ در قطع وزیری؛ با ۵۰۸ صفحه و به بهای ۱۶۰۰۰۰ ریال منتشر شده است.
معرفی کتاب از زکیه بیات