از جبل عامل تا مشهد، با یک رویای صادقه
«محمد بن حسن بن علی بن محمد حسین العاملی المشغری» (زاده ۱۰۳۳ قمری در جبل عامل/ درگذشته قمری در مشهد) مشهور به «شیخ حر عاملی» تا ۴۰ سالگی در سوریه و جبل عامل نزد استادان شیعی به فراگیری دانش مشغول بود. او در این زمان به عراق و خراسان رهسپار شد و در مشهد در صحن حضرت ثامن الائمه (ع) به درس‌آموزی پرداخت. شیخ افزون بر اشتغال به درس‌آموزی، منصب‌هایی همچون «شیخ‌الاسلام»ی و «قاضی‌القضات»ی مشهد را نیز بر عهده داشت. به گواهی هم‌عصران او، محضر شیخ یکی از باشکوه‌ترین مجلس‌های درس و بحث در آن زمانه بوده است. روایت شده است که «شیخ حر» در سال ۱۰۷۳ قمری هنگام ورود به مشهد رویایی می‌بیند که شوق نگارش کتابی در شرح حال عالمان منطقه «جبل عامل» در لبنان کنونی را در وی برمی‌انگیزد. این کار اما به دلیل فراوانی اشتغال، ۲۳ سال بعد به سرانجام می‌رسد. کتاب «امل‌الآمل» با نام دیگر «تذکره المتبحرین فی العلماء المتاخرین» در شرح حال بزرگان، راویان حدیث و علمای شیعه برخاسته از «جبل عامل» و دیگر منطقه‌های پیرامونی است. نگارنده در این کتاب به یادآوری معاصران معروف «شیخ طوسی» و بزرگان و رجال نزدیک به زمان شیخ بسنده کرده است. این کتاب در واقع مکمل کتاب «منهج المقال» یا «رجال کبیر» تالیف «میرزامحمد بن علی استرآبادی» است.
اثری ارزنده در شرح زندگی رجال و عالمان
کتاب «امل‌الآمل» به ترتیب واژگان الفبا و در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست، به شرح حال علمای «جبل عامل» اختصاص دارد و ۲۱۴ شرح حال را دربر می‌گیرد. نگارنده در نوشتن شرح حال، دامنه موضوع را گسترش داده و تاریخ‌های ولادت، وفات و بخشی از شعرها و نوشته‌های عالم مورد نظر را نیز آورده است. در بخش نخست، «دوازده مقدمه» و در بخش دوم «دوازده فایده» آمده است. مطالب مقدمه‌ها اینگونه دسته‌بندی شده‌اند «منزلت راویان و محدثان»، «مجاز بودن بررسی عمیق شرح حال اشخاص»، «چگونگی شناختن عدالت و نکوهش کسی که در خود برتری می‌بیند هنگامی که در مقایسه با گذشتگان در خود امتیازی قائل است»، «برتری دادن متقدمین بر متاخرین و بالعکس»، «علت اهتمام ورزیدن برای گردآوری شرح حال علمای متاخر از شیخ طوسی» و «علت مقدم داشتن علمای جبل عامل بر دیگران»، «تتبع بسیار در احوال علمای متاخر». همچنین در پایان هر یک از دو بخش کتاب، هفت فهرست مفید، بدین ترتیب وجود دارد «احادیث شریف»، «اَعلام»، «مکان‌ها»، «کتب و مولفان»، «قوافی»، «منابع» و «موضوعات کتاب».
«امل‌الآمل» همواره مورد توجه علما و بزرگان بوده و از جایگاه شایسته‌ای در میان کتاب‌های شرح زندگی رجال و عالمان برخوردار است. نسخه‌ای از این اثر به خط «شیخ حر» در گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک با تاریخ پایان کتابت در «اوایل شعبان ۱۰۹۷ قمری» وجود دارد. «امل‌الآمل» چهارمین نسخه به خط مولف است که از روی نسخه سوم استنساخ شده است. این نسخه نفیس خطی که به خط نسخ روی کاغذ ترمه نگارش یافته، ۱۶۵ برگ ۱۷ سطری به اندازه‌های ۶/۱۲×۳/۱۹ سانتی‌متر دارد و به شماره ۵۹۹ در کتابخانه و موزه ملی ملک ثبت شده است.
منبع: کتابخانه و موزه ملی ملک