میراث مکتوب – تا پیش از تألیف جامع التواریخ نوشتۀ رشیدالدین فضل الله همدانی، دانش جهانیان به استثنای چینی‌ها از مغولان، متکی و مربوط به مغولان غربی بود.
حال آنکه مغولان چنگیزخانی که دولت گسترده و پرآوازه مغول را پدید آوردند از مغولان شرقی بودند. مورخان مسلمان قبل از رشیدالدین مانند نسوی و ابن اثیر، آنچه درباره مغولان نوشته‌اند را ممکن است از سمت و سوی نایمان ها اخذ کرده باشند. چنانکه نسوی از دو چنگیز و دو کوشلوک در میان مغولان نام می‌برد و ابن اثیر خبر از مغولان نخستین می‌دهد. حتی جوینی که بسیاری از مطالب اثر گرانسنگ خود را با سفر به مغولستان بدست آورده و تا قراقروم نیز رفته بود، همچنان متکی به اخباری است که از سمت غربی مغولستان یعنی جایی که قلمرو قنقلی ها و مغولان به هم می‌رسید، کسب کرده بود. اما رشیدالدین فضل الله با بهره گیری از اخباری که منشاء آن مغولستان شرقی بود، تاریخ مغول را نوشته است. چنین اخباری با دانش چینی ها دربارۀ مغولان انطباق بیشتری داشت. اما با وجود دانش قابل اعتنای چینی ها، اخبار مغولستان شرقی برای جهانی ساختن تاریخ مغولان کافی نبود. رشیدالدین با بهره گیری از چنین دانشی در تاریخنگاری ایرانی، این امکان را فراهم ساخت که عرصۀ اصلی ارتباطات جهانی که همچنان در نواحی غربی آسیا و به عبارتی شرق مدیترانه قرار داشت، با تاریخ مغولان چنگیزخانی آشنا شود و بدین ترتیب بود که مغولان به عنوان یک مبحث تاریخنگاری جایگاهی جهانی یافتند. او بطور خاصی تاریخ عصر مغول را به اتکای منابع چینی و مغولی از شرق آسیا و دولت ایلخانان از غرب آسیا و اوضاع اروپا تدوین کرده است. هرچند در این امر در قیاس با وصاف الحضره شیرازی، اخبار نواحی مرکزی آسیا و نیز دریاهای جنوبی آن را از نظر دور می‌دارد.
آنچه در بالا آمده است چکیده مقاله «جامع التواریخ رشیدی و جهانی ساختن تاریخ مغولان شرقی» از دکتر عبدالرسول خیراندیش است که متن کامل آن در مراسم رونمایی از دورۀ سه جلدی جامع التواریخ (ایران و اسلام) و بزرگداشت استاد محمد روشن مصحح مجموعۀ ۱۵جلدی جامع التواریخ ارائه خواهد شد.
یادآور می‌شود مراسم رونمایی از دورۀ سه جلدی جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام) و بزرگداشت استاد محمد روشن، روز چهارشنبه ۴ دی ماه سال جاری از ساعت ۱۵ تا ۱۸ در مجتمع فرهنگی باغ زیبا واقع در تهران، خیابان دکتر شریعتی، خیابان قبا، میدان قبا، خیابان زیبا، نبش کوچۀ کاج، مجتمع فرهنگی باغ زیبا برگزار می‌شود.