فرهنگ‌نویسی یکی از روش‌های آموزشی مناسب و جالب در تاریخ علوم به شمار می‌رود و با آغاز ورود فرهنگ اسلامی به سرزمین پهناور ایران نگارش این گونه فرهنگ‌ها به صورت تدوین فرهنگ های لغت تجلی کرد و بعدها این امر رفته‌رفته به سایر علوم سرایت نمود. البته نگارش این نوع چنین فرهنگ‌نامه‌ها در دوران پیش از اسلام نیز رایج و متداول بوده است و چه بسا این روش در دوران اسلامی به تقلید از آثار قبلی تاریخ و تمدن ایرانی باشد.
نگارش فرهنگ‌های طبی پس از داوران محمد بن زکریای رازی شکل گرفت و به نظر می‌رسد که اولین فرهنگ طبی توسط ابومنصور حسن بن نوح قمری نگاشته شده باشد. قمری یکی از اطبای حاذق ایرانی بود که در دربار سامانیان خدمت می‌کرد و دو کتاب الغنی و المنی و التنویر وی حائز اهمیت فراوانی میباشد و تا روزگار ما باقی مانده‌اند و نقل‌ست که ابن‌سینا حکیم نامدار ایرانی، اصول اولیه طب را در بخارا از حسن بن نوح قمری آموخته باشد.
ترجمه کهن ارائه شده یکی از ترجمه‌های یافت شده کتاب التنویر است که حاکی از اهمیت این کتاب برای اطبای ایرانی بوده است و وجود این ترجمه نشان می‌دهد که مترجم، آن را برای حکیمانی که به زبان عربی آشنا نبوده‌اند تهیه کرده است تا با تمامی اصطلاحات کاربردی اولیه در طب آشنا شوند.
کتاب التنویر کتاب کوچکی است که دربرگیرنده تعریف واژه‌ها و اصطلاحات ادبی است که این تعریف بسیار کوتاه بوده و در یک جمله یا دو جمله خلاصه شده است. این کتاب هرچند در دوران معاصر ناشناخته مانده است اما در گذشته‌های دور کتابی معروف و شناخته شده بود. از این کتاب یازده نسخه خطی شناسایی شده است که دو نسخه آن در موصل و چهار نسخه در استانبول و یک نسخه در قاهره و دو نسخه در حیدرآباد و سه نسخه در انگلستان وجود دارند و سه نسخه که در صحت آن شک و تردید وجود دارد در کتابخانه چستربیتی در دبلین قرار دارند.
این کتاب در حدود بیست صفحه است و ده فصل دارد و مقدمه کوتاهی که به کتاب الغنی و المنی بسیار شبیه است.
نسخه خطی حاضر ترجمه‌ای کهن است از روی نسخه خطی کتابخانه ملک که فاقد تاریخ استنساخ است تهیه شده است. این نسخه محتملاً در قرن یازدهم نوشته شده است و به نظر می رسد که از روی نسخه قدیمی‌تری استنساخ شده باشد.
نسخه خطی مذکور نسبتاً خوش خط با قلم مشکی و سرتیترهای سرخ رنگ بوده در بیست و چهار صفحه میباشد که هر صفحه هجده سطر است.
اما نسخه‌های خطی التنویر:
•دبلین، کتابخانه چستربیتی، نسخه خطی شماره ۴۰۰۱، با عنوان رساله فی الطب
•استانبول، کتابخانه سلطان فاتح، نسخه خطی شماره ۶۱۷-ف- ۵۳۱۷ با عنوان رساله فی الطب
•استانبول، کتابخانه احمد سوم، نسخه خطی شماره ۲۰۳۰/۱، تحت عنوان التنویر فی الاصطلاحات الطبیه
•تهران، کتابخانه دانشگاه، نسخه خطی شماره ۲۸۳۶/۴، با عنوان رساله فی حدود الامراض
• لندن، کالج سلطنتی پزشکان، نسخه خطی شماره triton- 20
•استانبول، ایاصوفیه، نسخه شماره ۳۷۳۷ با عنوان کتاب التنویر المعروف بالسراج القمری
•استانبول، تیمور نسخه شماره طب ۱۹۰
•حیدرآباد، کتابخانه سالار جنگ، نشخه شماره: طب ۱۰۸
•لندن، کتابخانه ولکام، نسخه شماره ۸۲٫or
«اصطلاحات پزشکی در طب سنتی: ترجمه کتاب التنویر فی الاصطلاحات الطیبه» تألیف ابومنصور حسن بن نوح قمری از مترجمی ناشناس با مقدمه و تصحیح احسان مقدس در ۱۰۰ صفحه منتشر شده است.
این کتاب را با مقدمه و تصحیح دکتر احسان مقدس انتشارات نیلوبرگ در سال جاری منتشر کرده است.
منبع: بساتین