میراث مکتوب – تذکره اربیل گوشه‌هایی از تاریخ مسیحیان و دین مسیحی در ایران در سده‌های پایانی حکومت پارت‌ها و نخستین سده‌های حاکمیت ساسانیان در غرب ایران را بازگو می‌کند.
وقایع‌نامه آربِلا یا تذکره اربیل اصلاً متنی است به زبان سریانی، و از منابع بکری است که در شناخت دورهٔ متاخر اشکانیان و اوایل سلسله ساسانی حایز ویژگی‌‌هایی است. این متن زاویه تازه‌ای برای نگاه به آن دوران در اختیار پژوهنده قرار می دهد. بدین معنی که دورهٔ یاد شده از تاریخ ایران را از چشم مسیحیانی دیده و به دید خواننده می‌آورد که غالباً در معرض تعقیب‌ها و آزارها از سوی دستگاه حکومت مرکزی و یا نمایندگان محلی حکومت ایران قرار داشته‌اند. این یکی از همان ویژگی‌هاست که بدان اشاره کردم. ویژگی دیگر کتاب حاضر آشناتر کردن خواننده با سلسله مراتب مسیحی و آگاه تر کردن او از چند و چون زندگی و روزگار مسیحیان ایرانی آن عصر است. دیگر ویژگی این متن روایت دست اولی است که از نگاه مسیحیان به مغان و موبدان و نیز نگاه اینان به مسیحیان، و روابط این دو گروه از رهبران دینی مردم با همدیگر دارد. تذکره اربیل روایت مسیحیان از اوضاع ایران از اواخر اشکانیان تا سده‌های آغازین ساسانیان است. مترجم حاضر افتخار دارد که گزارشی از متن انگلیسی را در کتاب حاضر به خواننده فارسی زبان تقدیم بدارد. اما از نقل اجمالی از ادبیات سریانی و پیشینه این وقایع‌نامه نیز ناگزیر است.
یکی از رازآلودترین و ناشناخته‌ترین این وقایع نامه‌های سریانی همانا کتاب حاضر، «وقایع نامه آربِلا» میباشد که نویسنده آن را به اقتضای سنت ایرانی تذکره‌نویسی و برای تقریب به ذهن، «تذکره اربیل» عنوان داده است. مولف این اثر شناخته نیست و مطالب آن مربوط به حوزه جغرافیایی مشرق فرهنگ سریانی است و اخباری از سوانح دین مسیح را در اربیل، از سال‌های آغازین مسیحیت تا میانه‌های قرن ششم، می گزارد.
این تذکره مشتمل است بر فصل‌های بیست گانه کوتاه و بلند در احوال نخستین اسقف‌های اربیل. متن با شرحی از احوال اسقف پِقیدا آغاز می‌شود که در سال ۱۰۴ م. عهده‌دار سمت اسقفی گردید و به شرح حال حَنانه، بیستمین اسقف اربیل متوفا به سال ۵۴۴ م. پایان می‌پذیرد.
آربِلا یا اربیل که امروز مرکز استان کردستان عراق است در آن روزگار کرسی مطرانی آدیابن (حدایب) و از امیرنشین‌های کوچک واقع در مرز غربی ایران بود.
متن وقایع نامه آربِلا نخستین بار با ترجمه و تصحیح آلفونس مینگانا در سال ۱۹۰۷ میلادی- ۱۲۸۶ خورشیدی – در لایپزیگ زیر شماره یکم از سلسله متن‌های سریانی چاپ و منتشر شد.
کتاب حاضر متنی است بیناجغرافیایی و بینافرهنگی. توضیح آن که این اثر مباحثی از تاریخ کهن سرزمینی را باز می گویدکه امروزه به کردستان عراق شناخته می شود.
امتیاز ویژه این کتاب همین است که متنی ناب و دست اول از آن سرزمین و مردمی است که در ملتقای دو امپراتوری به سر می برده اند و مخصوصا احوال بخشی از آن مردم را که مسیحیان آشوری باشند، به علاوه مشاهدات و خاطرات آنان را از آن هردو امپراتوری بازمی تاباند.
شرح احوال بیست تن از زعمای کلیسای اربیل است. البته از خلال این شرح‌ها و احوال زعیمان مسیحی، گوشه‌هایی از تاریخ ایران بازگو می‌شود. این بیست تن عبارتند از:
وقایع‌نامه آربِلا یا تذکره اربیل اصلاً متنی است به زبان سریانی، و از منابع بکری است که در شناخت دورهٔ متاخر اشکانیان و اوایل سلسله ساسانی حایز ویژگی‌‌هایی است. این متن زاویه تازه‌ای برای نگاه به آن دوران در اختیار پژوهنده قرار می دهد. بدین معنی که دورهٔ یاد شده از تاریخ ایران را از چشم مسیحیانی دیده و به دید خواننده می‌آورد که غالباً در معرض تعقیب‌ها و آزارها از سوی دستگاه حکومت مرکزی و یا نمایندگان محلی حکومت ایران قرار داشته‌اند. این یکی از همان ویژگی‌هاست که بدان اشاره کردم. ویژگی دیگر کتاب حاضر آشناتر کردن خواننده با سلسله مراتب مسیحی و آگاه تر کردن او از چند و چون زندگی و روزگار مسیحیان ایرانی آن عصر است. دیگر ویژگی این متن روایت دست اولی است که از نگاه مسیحیان به مغان و موبدان و نیز نگاه اینان به مسیحیان، و روابط این دو گروه از رهبران دینی مردم با همدیگر دارد. تذکره اربیل روایت مسیحیان از اوضاع ایران از اواخر اشکانیان تا سده‌های آغازین ساسانیان است. مترجم حاضر افتخار دارد که گزارشی از متن انگلیسی را در کتاب حاضر به خواننده فارسی زبان تقدیم بدارد. اما از نقل اجمالی از ادبیات سریانی و پیشینه این وقایع‌نامه نیز ناگزیر است.
یکی از رازآلودترین و ناشناخته‌ترین این وقایع نامه‌های سریانی همانا کتاب حاضر، «وقایع نامه آربِلا» میباشد که نویسنده آن را به اقتضای سنت ایرانی تذکره‌نویسی و برای تقریب به ذهن، «تذکره اربیل» عنوان داده است. مولف این اثر شناخته نیست و مطالب آن مربوط به حوزه جغرافیایی مشرق فرهنگ سریانی است و اخباری از سوانح دین مسیح را در اربیل، از سال‌های آغازین مسیحیت تا میانه‌های قرن ششم، می گزارد.
این تذکره مشتمل است بر فصل‌های بیست گانه کوتاه و بلند در احوال نخستین اسقف‌های اربیل. متن با شرحی از احوال اسقف پِقیدا آغاز می‌شود که در سال ۱۰۴ م. عهده‌دار سمت اسقفی گردید و به شرح حال حَنانه، بیستمین اسقف اربیل متوفا به سال ۵۴۴ م. پایان می‌پذیرد.
آربِلا یا اربیل که امروز مرکز استان کردستان عراق است در آن روزگار کرسی مطرانی آدیابن (حدایب) و از امیرنشین‌های کوچک واقع در مرز غربی ایران بود.
متن وقایع نامه آربِلا نخستین بار با ترجمه و تصحیح آلفونس مینگانا در سال ۱۹۰۷ میلادی- ۱۲۸۶ خورشیدی – در لایپزیگ زیر شماره یکم از سلسله متن‌های سریانی چاپ و منتشر شد.
کتاب حاضر متنی است بیناجغرافیایی و بینافرهنگی. توضیح آن که این اثر مباحثی از تاریخ کهن سرزمینی را باز می گویدکه امروزه به کردستان عراق شناخته می شود.
امتیاز ویژه این کتاب همین است که متنی ناب و دست اول از آن سرزمین و مردمی است که در ملتقای دو امپراتوری به سر می برده اند و مخصوصا احوال بخشی از آن مردم را که مسیحیان آشوری باشند، به علاوه مشاهدات و خاطرات آنان را از آن هردو امپراتوری بازمی تاباند.
شرح احوال بیست تن از زعمای کلیسای اربیل است. البته از خلال این شرح‌ها و احوال زعیمان مسیحی، گوشه‌هایی از تاریخ ایران بازگو می‌شود. این بیست تن عبارتند از:
پقیدا، اسقف اربیل
شمشون، اسقف اربیل
اسحاق، اسقف اربیل
ابراهام اول، اسقف اربیل
نوح، اسقف اربیل
آبل، اسقف اربیل
عبدمشیا، اسقف اربیل
حیران، اسقف اربیل
شخلوپه، اسقف اربیل
اخا د- ابوحی، اسقف اربیل
شریعه، اسقف اربیل
یوحنا (دانیال بار مریم)، اسقف اربیل
آبراهام دوم، اسقف اربیل
ماران ژکا، اسقف اربیل
صبحا لیسو، مطران اربیل
دانیال، مطران اربیل
رحیمه، مطران اربیل
عبّوشته، مطران اربیل
یوسف، مطران اربیل
حنانه، مطران اربیل
پیوست‌ها
منابع
نام کسان
نام جای‌ها
تذکره اربیل (وقایع نامه‌ی آربلا) متن کهن اثر مؤلف ناشناس با ترجمه محمود فاضلی بیرجندی از سوی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی, منتشر شده است.