میراث مکتوب- با کنار رفتن کابینه سید ضیاءالدین طباطبایی و سقوط دولت کودتا در سال ۱۳۰۰ ه.ش و ایجاد فضای نسبتا باز مطبوعاتی، برخی از نشریات از توقیف خارج شده و انتشار خود را از سر گرفتند. همچنین به همت روشنفکران این دوره، در کنار مطبوعات قدیمی، نشریات جدیدی در تهران و شهرهای مختلف انتشار یافت. در این دوره با وجود اقدامات سردار سپه و عمال وی برعلیه مطبوعات از طریق جذب، تطمیع و یا ارعاب و سرکوب اهل قلم و صاحبان جراید به عنوان عوامل تاثیرگذار بر افکار عمومی و به ویژه منورالفکران و نواندیشان و همچنین تاسیس شورای عالی معارف به عنوان نهاد کنترل کننده مطبوعات، مقاومت در برابر فضای سیاسی موجود از طریق انتشار مقالات انتقادی ادامه داشت. از این رو با توجه به فضای سیاسی موجود، مطبوعات به دو دسته موافق و مخالف قدرت‌گیری تدریجی سردار سپه تبدیل شدند. از جمله جراید مخالف دولت در این دوره تازه بهار، شهاب، سیاست، نسیم صبا و نشریات موافق آن کوشش، تجدد، ناهید، گلشن و فکر آزاد به صاحب امتیازی دکتر احمد دهقان بهمنیار بود که در این مقاله به معرفی روزنامه فوق می‌پردازیم.
دکتر احمد بهمنیار[۱] مشهور به دهقان، استاد دانشگاه تهران، دانش‌پژوه، معلم، ادیب، شاعر و روزنامه‌نگار دوره معاصر است. وی در ۲۹ربیع‌الاول ۱۳۰۱ ه.ق در کرمان دیده به جهان گشود. بهمنیار در جوانی علوم عربی، فقه و اصول منطق، حکمت، ریاضیات قدیم، مقدمات هیئت جدید و زبان عربی و انگلیسی را فرا گرفت و در کرمان به تدریس پرداخت. پس از چندی، اداره مدرسه ابراهیمیه را که بعدا با نظام و برنامه جدید وزارت معارف، علمیه و سعادتیه نامیده شد، برعهده گرفت و مدرسه دیگری نیز به نام اسلامیه در بم تاسیس کرد که پس از چندی به عمادیه شهرت یافت. وی در سال ۱۳۲۹ ه.ق همزمان با اوج‌گیری انقلاب مشروطیت به همراه دیگر آزادیخواهان کرمان به حزب دموکرات پیوست و به منظور نشر عقاید انقلابی خود، روزنامه «دهقان» را منتشر کرد که این امر منجر به دستگیری و تبعید او به فارس گردید.
بهمنیار پس از آزادی، به خدمت اداره مالیه و عضویت اداره تحدید تریاک خراسان درآمد و در مشهد روزنامه «فکر آزاد» را منتشر کرد. اما پس از چندی، از اداره مالیه استعفا داد و در سال ۱۳۰۳ ه.ش به تهران آمد. پس از دو سال حضور در این شهر، به اداره معارف آذربایجان منتقل شد و مدت یک سال در دبیرستان محمدیه تبریز به تدریس پرداخت. اقامت وی در این شهر به درازا نکشید و در سال ۱۳۰۶ ه.ش در زمان حضور علی‌اکبر داور در وزارت عدلیه، به تهران بازگشت و به کار در این وزارتخانه مشغول شد. بهمنیار پس از دو سال فعالیت در این اداره، به وزارت معارف منتقل شد و در دارالفنون و دارالمعلمین عالی به تدریس پرداخت. همچنین پس از تاسیس دانشگاه تهران، عضو هیئت علمی دانشکده معقول و منقول و سپس استاد زبان و ادبیات عرب دانشکده ادبیات شد و در سال ۱۳۲۱ ه.ش به عضویت پیوسته فرهنگستان ایران درآمد. سرانجام دکتر بهمنیار پس از سال‌ها تدریس و تحقیق در ادبیات عرب، در روز ۱۲ آبان ۱۳۳۴ ه.ش در سن هفتاد و دو سالگی درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد. [۲] از جمله آثار و تالیفات مهم ایشان می‌توان به تحفه احمدیه در شرح الفیّه ابن مالک، تصحیح تاریخ بیهق، تصحیح التوسل الی الترسل، تصحیح اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، شرح حال صاحب بن عباد، تصحیح الأبنیه عن الحقایق الادویه، ترجمه زبده‌التواریخ در تاریخ آل سلجوق، رساله املای فارسی، قصاید، قطعات و ترجمه‌های متعدد و دیوان اشعار اشاره کرد.[۳]
همانطور که اشاره شد، دکتر بهمنیار در شوال ۱۳۲۹ ه.ق روزنامه «دهقان» را به صورت هفتگی به قطع وزیری بزرگ با چاپ سنگی و خط نستعلیق در کرمان منتشر کرد که پس از حدود دو سال، انتشار آن پایان یافت. بهمنیار پس از آزادی از زندان و ورود به مشهد، اقدام به انتشار روزنامه جدیدی با عنوان «فکر آزاد» نمود که از ۲۹ خرداد ۱۳۰۱ ه.ش به مدت دو سال در این شهر به چاپ رسید و از سال سوم به دلیل عزیمت صاحب امتیاز آن به تهران، با اجازه شورای عالی معارف در تهران انتشار یافت.
شماره اول سال سوم نشریه فکر آزاد در روز چهارشنبه ۲۰ عقرب[۴] ۱۳۰۳ ه.ش[۵] در تهران در هشت صفحه به قطع بزرگ وزیری در مطبعه سربی(قناعت طهران) طبع گردیده است.[۶] صفحه اول شماره آغازین این روزنامه به سه ردیف تقسیم شده است.[۷] در سمت راستِ ردیف اول، مطالبی چون شماره صفحات روزنامه[۸]، سال انتشار روزنامه(سال سوم)[۹]، محل طبع روزنامه(تهران، خیابان جلیل‌آباد)،[۱۰]صاحب امتیاز و نگارنده(احمد دهقان)[۱۱]و تاریخ انتشار اولین شماره نشریه در سال اول( ۲۹ جوزا ۱۳۰۱)[۱۲]و همچنین روزهای انتشار روزنامه(ایام دوشنبه و پنجشنبه منتشر می‌شود)[۱۳] به صورت ستونی آورده شده است. در میانه ردیف اول، عنوان روزنامه به خط درشت و پررنگ قرار گرفته و در سمت چپِ ردیف اول، شماره جریده و در ذیل آن، قیمت اشتراک روزنامه درج شده؛ به طوری که قیمت اشتراک یکساله(داخله ۵۰ قران، خارجه ۶۰ قران) و اشتراک شش ماهه(داخله ۲۶ قران، خارجه ۳۲ قران) تعیین شده است. همچنین در این قسمت برای اطلاع اشتراک گیرندگان به این مطلب اشاره شده که وجه اشتراک روزنامه پیش از ارسال آن دریافت می‌شود. در خصوص چاپ اعلانات روزنامه نیز ذکر شده که اعلانات صفحه اول ۲ قران، صفحه آخر ۱ قران و باقی صفحات ده شاهی است. ضمن آن که تک شماره روزنامه نیز ۸ شاهی قیمت گذاری شده است.[۱۴]
در ردیف دوم، تاریخ انتشار هر شماره به ماه‌های شمسی، قمری و میلادی درج شده که از شماره ۱۰، این ردیف حذف و تاریخ مذکور به ذیل عنوان اصلی روزنامه انتقال یافته و بار دیگر از شماره ۲۴ به بعد، جای آن تغییر یافته و تاریخ قمری در سمت راستِ ردیف اول و تاریخ شمسی و میلادی در زیر قیمت اشتراک روزنامه قرار گرفته است.[۱۵]
پس از محتویات بالای صفحه، ردیف زیرین اختصاص به متن اصلی جریده دارد که خود به چند ستون تقسیم شده است. به جهت انتشار دوره جدید روزنامه در تهران، در سرمقاله شماره اولِ سال سوم، توضیحاتی برای اطلاع خوانندگان در خصوص مرام، مسلک و هدف از انتشار نشریه به چاپ رسیده است. دهقان در این سرمقاله به بررسی دلایل عدم رضایت خوانندگان از مطبوعات آن دوره پرداخته و به مواردی اشاره می‌نماید که از آن جمله می توان به بی مسلکی و تلون عقیده سیاسی برخی از صاحبان مطبوعات، مناسب نبودن سبک تحریر مطالب و عدم تطابق آن با ذوق و سلیقه خوانندگان، نداشتن مطالب سودمند و متناسب با نیاز مخاطبان وتوقیف برخی از مطبوعات پس از چاپ چند شماره و در نتیجه بی‌انگیزگی مخاطبان اشاره کرد. بنابراین وی هدف خود از انتشار فکر آزاد را، ارائه مطالب مفید و به دور از نواقص دیگر جراید به خوانندگان و علاقه‌مند کردن آنان به مطالعه مطبوعات به عنوان یگانه راه نجات، کسب آگاهی و تنها وسیله حفظ حیات می‌داند. علاوه بر این، مسلک خود را طرفداری از ترقی ملت و اصلاح کشور در سایه حکومت ملی دانسته و در تلاش است با انتشار مطالب مفید در خصوص نیازهای اساسی کشور و سوق دادن افکار عمومی به ضرورت و اهمیت این موضوعات، زمینه اصلاح و نجات کشور را فراهم نماید. دهقان ضمن حمایت از اقدامات سردارسپه در این دوره، روزنامه فکر آزاد را طرفدار اصلاحات و پشتیبان دولتی می‌داند که پیشرفت و ارتقا کشور را در تمامی مسائل، سرلوحه اقدامات خود نماید. نویسنده سرمقاله همچنین در شماره اول، نوید چاپ دوره یک ساله فکر آزاد در هشتاد شماره هشت صفحه‌ای را به خوانندگان خود داده و از آنان درخواست کرده که قیمت یک ساله خرید روزنامه را پیش از موعد پرداخت نمایند.
پس از ذکر اهداف انتشار، در صفحه دوم شماره اول، مطلبی با عنوان «اخطار اداری» درج شده است.[۱۶] در این قسمت ساعات کار روزنامه، شرایط چاپ مقالات و دریافت اشتراک مجانی، درخواست تأدیه آبونه و غیره به چاپ رسیده است. پس از ارائه نکات مذکور، به مباحث اصلی روزنامه پرداخته می‌شود که در راس آن، موضوعات سیاسی است و اولین مقاله شماره اول نیز با عنوان «قدرت جامعه» به این موضوع اختصاص یافته است. نویسنده در این مقاله به درگیری طرفداران اصول و دیدگاه‌های سیاسی قدیم و جدید پرداخته و معتقد است پیروزی در این جدال از آن طرفداران اصول جدید است. وی همچنین با اشاره به اهمیت به کارگیری افکار و ایده‌های تکاملی و جدید و توجه به شرایط دوره مشروطه و پس از آن و سیاست‌های عوام فریبانه عده‌ای از رجال کشور در به دست آوردن قدرت سیاسی و اجتماعی، ایجاد کابینه جدید را مفری برای ایجاد تغییرات اساسی در کشور و کوتاه شدن دست سیاستمداران و ابوالمله‌های دروغین و ترقی کشور می‌داند.
گردانندگان روزنامه بنابر رسالت و دیدگاه خویش، رویه چاپ مقالات سیاسی را نه تنها در این شماره بلکه در شماره‌های بعد نیز تا پایان انتشار فکر آزاد ادامه می‌دهند. [۱۷]علاوه بر سرمقاله اصلی در هر شماره،[۱۸]ستون‌هایی با عنوان «خبرهای داخله»، «اخبار ولایات»، «ولایات» و « مخبرین ولایات» به تناوب در شماره‌های مختلف این روزنامه به چاپ رسیده است که در آن اغلب به موضوعات سیاسی و در موارد بعدی به مشکلات موجود در ولایات پرداخته شده و در برخی از شماره‌ها نیز تیتر آن به خبرهای داخله مجلس تغییر یافته است. در این ستون خبرهایی مانند اقدامات سردار سپه و اردوی دولتی در شهرهای مختلف، اقدامات نظمیه و وزرا، حوادث به وقوع پیوسته در تهران و شهرها، تلگرافات، عرایض و شکایات مردمی، مباحث مربوط به انتخابات، عزل و نصب روسا، معاهدات، اخبار داخله مجلس شورای ملی و غیره به چاپ رسیده است. همچنین در برخی از شماره‌های این روزنامه، اخبار متفرقه به صورت مجزا و بدون قرارگیری در ستون اخبار ولایات در یک پاراگراف به چاپ رسیده است.
«اخبار خارجه» نیز از دیگر ستون‌های ثابت و اصلی این جریده به شمار می‌آید. در شماره اول، اخبار این ستون به تفکیک به اخبار مهم عالم اسلام، مشرق زمین، اروپا، امریکا و غیره تقسیم شده که در اواسط چاپ روزنامه، این دسته‌بندی حذف و اخبار به صورت کلی و یا به نقل از رویترز آورده شده است. علاوه بر این، ستون «دارالشورای ملی یا مجلس» نیز از دیگر ستون‌های مهم این روزنامه به حساب می‌آید که اخبار آن همانطور که پیشتر اشاره شد، مابین اخبار داخله گنجانده می‌شد و سخنان برخی از نمایندگان در صحن مجلس نیز گه گاه در ستون دارالشورای ملی یا مجلس درج می‌گردید. از دیگر ستون‌های دائمی این جریده، «کشکول» است که در هر شماره به موضوعات مختلفی می‌پردازد. از جمله موضوعات مورد توجه در این ستون می‌توان به ترقیات شگفت‌آور علم، تجارت، طنز و مطالب حکمت‌آمیز، عجایب جهان، موسیقی، طب، دانستنی‌ها و غیره اشاره کرد.
در کنار این موضوعات، صاحب امتیاز روزنامه از ادبیات نیز غافل نبوده و به جهت آن که خود دستی بر شعر و شاعری داشته، ستونی از جریده را با عنوان «ادبیات» به چاپ اشعار خود، شعرای نامی[۱۹] و اشعار ارسال شده به دفتر روزنامه با مضامین سیاسی و غیر سیاسی اختصاص داده است. علاوه بر این، ستون دیگری با عنوان «افسانه» نیز در اکثر شماره‌های جریده موجود است که در آن به موضوعات سیاسی و اجتماعی با زبان طنز و مطایبه و اغلب به صورت پرسش و پاسخ پرداخته شده است.
از بخش‌های دیگر جریده فکر آزاد، ستون «مطالعه جراید» یا «مطبوعات خارجه» است که در آن به سرتیترهای مهم روزنامه‌های داخلی[۲۰] و برخی از اخبار جراید خارجی[۲۱] اشاره شده است. همچنین از شماره ۸، نوید اضافه شدن ستون مقالات تاریخی، علمی، اقتصادی و اجتماعی به قلم م. ساعی داده می‌شود و اولین نمونه مقالات این ستون «جنگ تاننبرک» است که به قلم نویسنده مذکور در همین شماره به چاپ رسیده است. [۲۲] در این بین، ترجمه برخی آثار عربی و لاتین نیز به مقتضای شرایط و نظر صاحبان جریده انتشار یافته که به طور مثال به مطلبی با عنوان«آرزوهای پدر فقیر» در شماره ۱۲ و «زناشویی در نزد ملل» در شماره ۳۰ اشاره کرد. همچنین معرفی تازه‌های جراید و کتب چاپ شده نیز برای اطلاع خوانندگان و اهالی علم در دستور کار این نشریه قرار داشت که به عنوان نمونه می‌توان به اعلان چاپ روزنامه‌های جارچی ملت، پرتو، مکافات، ستاره شرق، آزاد و کتاب تاریخ تمدن اسلامی و دایره المعارف انگلیسی اشاره کرد.
علاوه بر موارد مذکور، به تناوب در صفحات مختلف هر شماره، اعلاناتی مربوط به موسسه هواپیمایی یونکرس، یادگیری زبان، مناقصه حمل کرایه، باز شدن مطب زنان و ابلاغیه‌های سیاسی مانند ابلاغیه ریاست وزرا و ارکان حرب کل قشون، اعلامیه حکومت نظامی، بیانیه وعاظ و غیره به چاپ می‌رسید؛ ضمن آن که اعلان‌های مربوط به وفات، تسلیت، تشکر و قدردانی، تذکر و تبریکات به حسب مورد و نیاز، در برخی از صفحات آورده شده است.
آخرین بخش مورد توجه در این روزنامه که جزء قسمت‌های مهم آن به شمار آمده و به صورت پیوسته و دنباله‌دار در تمامی شماره‌های آن به چاپ رسیده و به نوعی تداعی‌کننده تفکرات، ایدئولوژی و دیدگاه‌های سیاسی احمد دهقان و دیگر گردانندگان جریده فکر آزاد است، پاورقی این روزنامه است که به ترجمه رمان تاریخی «یوسف گاریبالدی» از میشل زواکو و ترجمه اسدالله خاکپور اختصاص یافته که به مبارزات جوزپه گاریبالدی، فرمانده جنگ‌های وحدت ایتالیا و استقلال این کشور می‌پردازد. هدف از چاپ این رمان، تهییج روح استقلال، آزادیخواهی و وطن‌پرستی خوانندگان روزنامه عنوان گردیده که با توجه به شرایط حاکم بر کشور، تشنجات موجود در ولایات و اقدامات دولت برای سرکوب شورش‌ها، بی‌ثباتی حکومت قاجار و تلاش در جهت تمرکز امور در حکومت مرکزی و از سوی دیگر سلایق و علایق احمد بهمنیار به عنوان صاحب امتیاز نشریه به منظور حمایت از اقدامات سردار سپه و ایجاد حکومت ملی، چاپ چنین مطالبی دور از انتظار نیست. بنابراین اهمیت برهه زمانی مورد نظر یعنی سال‌های پایانی حکومت قاجار و همچنین تلاش‌های رضاخان برای ایجاد حکومت جدید و علی‌الخصوص حمایت گردانندگان روزنامه از اقدامات وی و انعکاس آن در این جریده، موجب گردیده است که فکر آزاد به عنوان یکی از روزنامه‌های مهم به جهت شناخت شرایط حاکم بر این دوره به شمار آید. شماره‌های سال سوم این جریده به جهت استفاده محققین و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران، در بخش نشریات کتابخانه مجلس شورای اسلامی گردآوری و به صورت دیجیتالی در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.
دکتر فاطمه امیری پری
کارشناسی بخش نشریات
———————————————–
پاورقی‌ها:
[۱] . در برخی از منابع، احمد بهمنیار کرمانی درج شده است.
[۲] . بهمنیار، احمد(۱۳۶۹)، داستان نامه بهمنیاری، جلد اول، تهران، انتشارات فریدون بهمنیار
[۳] . صدرهاشمی، محمد(۱۳۶۳)، تاریخ جراید و مجلات ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات کمال، صص ۳۰۹-۴۰۰
[۴] . مطابق با ماه آبان
[۵] . مطابق با ۱۴ ربیع‌الثانی ۱۳۴۳ هجری قمری و ۱۲ نوامبر ۱۹۲۴ میلادی
[۶] . از شماره ۲، نام مطبعه برادران باقرزاده به جای مطبعه قناعت طهران درج شده است.
[۷] . از شماره ۱۰ به بعد، صفحه اول روزنامه از سه ردیف به دو ردیف تغییر یافته است.
[۸] . شماره صفحات که در شماره اول سال سوم در سمت راستِ ردیف اول قرار داشت، از شماره ۲ تا ۱۰ به سمت چپِ ردیف اول و از شماره ۱۱ به بعد به وسط ردیف اول انتقال یافت. همچنین شماره صفحات روزنامه به خلاف سایر روزنامه‌ها به صورت مسلسل به چاپ رسیده تا مطابق عقیده گردانندگان روزنامه، در پایان این جریده به شکل یک کتاب ارائه شود.
[۹] . سال انتشار روزنامه در شماره اول سال سوم، در ردیف اول سمت راست درج شده بود که از شماره ۱۱، علاوه بر این قسمت، در سمت چپ ردیف اول نیز تکرار شده است.
[۱۰] . از شماره ۳۳ تا شماره ۳۸، محل اداره روزنامه، خیابان ناصریه و از شماره ۳۹ تا ۴۸ خیابان لاله‌زار درج شده است.
[۱۱] . از شماره ۲۰ به بعد، نام صاحب امتیاز و نگارنده به صورت کامل «احمد دهقان کرمانی» چاپ شده و از شماره ۲۰ تا شماره ۳۰، عنوان مدیر داخلی«ح. پژمان» در صفحه اول درج و سپس حذف گردید.
[۱۲] . از شماره ۲۴ به بعد، جمله «ابتدا تاسیس ۲۹ جوزا ۱۳۰۱» از ردیف اول حذف می‌گردد.
[۱۳] . از شماره ۲ تا شماره ۹ روزهای یکشنبه و پنجشنبه، از شماره ۱۰ تا ۴۵ روزهای شنبه و سه شنبه و از شماره ۴۶ روز شنبه درج شده و جای آن از سمت راست ردیف اول به سمت چپ این ردیف انتقال یافته است.
[۱۴] . از شماره ۵ تا شماره ۲۹، بخش مربوط به قیمت اعلانات حذف و عنوانی به این مضمون«تشخیص قیمت اعلانات و لوایح خصوصی با دفتر اداره است» جایگزین شده است.
[۱۵] . تغییر در جای تاریخ روزنامه از شماره ۳۰ به بعد بار دیگر رخ داده و تاریخ میلادی حذف و فقط تاریخ شمسی و قمری در ردیف اول سمت چپ درج شده است.
[۱۶] . این تیتر با مضمون متفاوت در برخی از شماره‌های جریده درج شده است.
[۱۷] . حسب شرایط و نیاز و مطابق با دیدگاه صاحبان جریده، گاه سرمقالات روزنامه از مباحث سیاسی صرف خارج شده و رنگ و بوی اقتصادی- سیاسی به خود گرفته است.
[۱۸] . با عناوینی چون«سرچشمه را باید بست»، «نگاهی به آینده»، «یگانه وسیله نجات»، «انصاف و غرض ورزی»، «دیگر سکوت ممکن نیست»، «قدرت دولت»، «مانع کیست» و غیره.
[۱۹] . اکثر شعرهای چاپ شده مربوط به ایرج میرزا است.
[۲۰] . روزنامه‌هایی مانند کوشش، وطن، شفق سرخ، میهن، حلاج، استخر، آزاد، آواز تاجیک، صدای شرق، رعد قزوین، آفتاب شرق و غیره
[۲۱] . مانند روزنامه تایمز و رویترز
[۲۲] . علاوه بر این، در برخی از شماره‌های روزنامه، مقالات ارسالی به دفتر روزنامه با ذکر نام نیز به چاپ رسیده که اغلب به موضوعات سیاسی اشاره دارد.
فاطمه امیری پری